Үлэ - икки араастаах

Үлэ - икки араастаах диэн этии үлэ икки тус-туспа араастарын арыйар.

Саха дьоно «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этэллэр уонна былыр-былыргыттан үлэ икки араастааҕын арааран билэллэр. Салайааччы, дьаһайааччы, тойон киһи элбэхтик өйүн үлэлэтэрин, кэтэх тардыстан сытан эбэтэр оһох иннигэр оллоонноон олорон эрэ санаатыгар оҥорон, тэҥнээн көрөн, сыаналаан быһаарарын, илии үлэтинэн, отунан-маһынан дьарыктанааччыттан букатын атынын «Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун» диэн этии баара быһаарар.

Олох сайдан, экономика күүһүрэн истэҕинэ үлэ икки арааска арахсара ордук биллэр буолла. Yлэ икки араастара манныктар:

1. Илии үлэтэ. Эти-сиини күүскэ хамсатан бэйэ күүһүнэн, сүгэн-көтөҕөн үлэлээһин.

2. Өй үлэтэ. Бу үлэҕэ сымнаҕас, элбэх хамсаныыта суох үгүстүк олорон эрэ өйүнэн-санаанан үлэлэнэр сурук, үөрэх, салалта үлэлэрэ бары киирсэллэр.

Урукку кэмҥэ тиэхиникэ сайда илигинэ дойдуга үлэ барыта кэриэтэ илии үлэтин күүһүнэн барара. Сарсыарда эрдэлээн, киэһэ хойутаан туран, үгүстүк көтөҕөн, сүгэн араас үлэни үлэлииллэрэ. Бу үлэҕэ ким кыахтаах, күүстээх, элбэхтик үлэлээн тугу эмэ ситиһэрэ көстө биллэрэ. Үлэ оҥорумтуота биир киһи күүһүнэн-кыаҕынан кэмнэнэрэ уонна норуокка «Бери побольше, кидай подальше» диэн этиинэн сыаналанара.

Кэнники кэмҥэ үгүс саха дьонун оҥорон таһаарар үлэлэринэн сүөһү; таба, сылгы уонна ынах көрүүтэ буолла. Сайыҥҥы кэмҥэ от өлгөмнүк үүннэҕинэ, кыайа-хото оттоон элбэх сылгыны, ынаҕы сыл таһаарыы кыаллар. Уһун кыһыннаах, бытарҕан тымныылаах дойдубутугар тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ билигин даҕаны олус ыараханнык илии үлэтин күүһүнэн үлэлэнэллэр. Ходуһаларга от үүнүүтэ уонна оту оттооһун айылҕаттан аһара улахан тутулуктааҕа кыратык даҕаны уларыйа илик.

Былыргы кэмнэргэ бэрэбинэ дьиэни уонна кирпииччэ оһоҕу оҥосто үөрэниэххэ диэри унньуктаах уһун кыһыны быһа тоҥон хаалымаары көмүлүөк оһоҕу оттууга үгүс кыах-күүс барара. Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга саха ыалыгар уокка оттунар маһы бэлэмнээһин биир сүрүн үлэлэринэн буолара, күҥҥэ биирдии сыарҕа оттук маһы сиэн кэбиһэр көмүлүөк оһоҕу куруук оттон биэрэ турдахха эрэ, дьиэ иһэ чоҥкуйа тоҥмот этэ.

Тас үлэ диэҥҥэ дьиэ таһыгар үлэлэнэр бары үлэлэр киирсэллэр. Тыа дьоно ааҕалларынан, бу үлэлэр ордук ыарахан, кытаанах үлэлэринэн ааҕыллаллар. Тымныыга, тыалга-кууска күнү быһа таһырдьа сылдьыы бэйэтэ ыарахан, сылаас, түү да таҥастаах киһи тоҥон хаалымаары куруук хамсана сырыттаҕына эрэ сатанар. Эр дьон бэртэрэ, доруобайдара эрэ үйэлэрин тухары тас үлэни кыайаллар.

Тыа сиригэр оҥорор, тутар үлэлэр бары кэриэтэ тас үлэлэргэ киирсэллэр. Бу ыарахан үлэлэри үлэлээн-хамсаан тугу эмэ туһалааҕы оҥордохторуна, ситистэхтэринэ эр дьон үлэлэрэ сыаналанар.

Дьиэ тас үлэлэригэр киирсэллэр; мас кэрдиитэ, тиэйиитэ, эрбээһинэ, хайытыыта, кыстааһына, муус киллэриитэ, тиэргэн хаарын күрдьүүтэ, хотоҥҥо от тиэйиитэ, киллэриитэ, уу баһыыта уонна да атыттар. Бу быстах диэн ааттанар үлэлэри барыларын эр дьон сүрүн үлэлэрин тас өттүнэн оҥороллор.

Дьиэ ис үлэтэ – сууйуу-сотуу, ас, таҥас бэлэмнээһинин үлэлэрэ. Бу үлэлэр сылаас сиргэ үлэлэнэр үлэлэринэн, сымнаҕас үлэнэн ааҕыллаллар. Билигин араас элбэх хонтуоралар үлэлэрэ бары тэҥнэһэннэр дьиэ иһинээҕи үлэлэргэ киирсэллэр.

Өй-санаа сайдан иһиититтэн үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта быһаччы тутулуктанара уонна онтон тирэх ылан сайдыыта өй-санаа баһыйан, бастаан, олоҕу салайан иһэрин бигэргэттэ. Yөрэх-билии сайдан истэҕин аайы үгүс илии үлэлэрин араас тиэхиникэлэр солбуйаннар өй үлэтинэн дьарыктанааччылар эбиллэн иһэллэр. Сайдыылаах дойдуларга илии үлэтэ лаппа аҕыйаабыта дьон эттэрин-сииннэрин аналлаах эрчиллиилэри, хамсаныылары оҥорон эрэ дьарыктыылларыгар тириэртэ.

Өй үлэтинэн дьарыктаныыны үгүстүк илиилэринэн үлэлиир дьон чэпчэки үлэнэн ааҕаллар. Кинилэр куруук хамсанан, сүгэн-көтөҕөн үлэлииллэр, биирдэ эмэ олоро түһэн сынньанан ылаллар, ол иһин санааларыгар өй үлэтинэн дьарыктанааччы үгүстүк олорорун сынньалаҥынан ааҕаллар. Итиннэ эбии өй үлэтэ сылаас дьиэҕэ-уокка үлэлэнэриттэн, тоҥуу-хатыы суоҕуттан кырдьык да чэпчэки үлэҕэ киирсэрэ сөп.

Yөрэҕи-билиини баһылааһынтан өй үлэтинэн дьарыктаныы саҕаланар. Уһуннук олорон эрэ өй үлэтинэн дьарыктаныы эт-сиин хамсыыр-имсиир дьоҕурун сыыйа-баайа сүтэрэн барыытыгар тириэрдэр. Тыыннаах киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа барар кыаҕа суох. Өй-санаа бары эньиэргийэтин эттэн-сиинтэн быһаччы ыларыттан эт-сиин мөлтөөтөҕүнэ, сыыйа-баайа өй-санаа эмиэ мөлтүүргэ тиийэр.

Эти-сиини анаан-минээн дьарыктааһын, эрчийии өй үлэтинэн дьарыктанар дьонтон ирдэнэр. Куруук сылаас сиргэ сылдьыы, үлэлээһин киһи тымныыны тулуйар дьоҕурун мөлтөтөрүн тэҥэ, ыарыыларга утарылаһар дьоҕурун суох оҥорон, эти-сиини мөлтөтөрүттэн тымныйан ыалдьыы кэлин кэмҥэ куорат дьонугар лаппа элбээбитэ бэлиэтэнэр.

Сахалар «Yлэлиир-хамсыыр» диэн холбуу этиини куруук туһаналлар. Эт-сиин хаһан баҕарар хамсаннаҕына эрэ табыллар, бары сүһүөхтэрэ имиллэн, тэнийэн биэрэн иһиэхтээхтэр. «Сүһүөҕү тэнитии» диэн сүһүөхтэри ууннары тардынан, тыыллаҥнаан эрчийии ааттанар. Киһи хамсыыра аҕыйаатаҕына сүһүөхтэрэ өр кэмҥэ хамсаабаккалар хам хатыраннар, уҥуохтара чарааһааннар үйэтэ кылгыыр. Эти-сиини эрчийии, хамсатыы син-биир үлэттэн тахсар. Эт-сиин хамсааһыҥҥа, үлэҕэ куруук наадыйар.

Ханнык баҕарар үлэни кыайа-хото таһаарыылаахтык уонна уһуннук үлэлииргэ 50 мүнүүтэ тохтообокко үлэ кэнниттэн 10 мүнүүтэ тохтуу түһэн, эти-сиини сынньатан, өйү-санааны аралдьытан ылыы наада. Өй үлэтинэн дьарыктанар киһи бу кэмҥэ этин-сиинин эрчийиинэн, хамсаныыларынан дьарыктанан ылара этэ-сиинэ бөҕө туруктаах буоларын хааччыйар.

Сайдыылаах, үөрэхтээх-билиилээх дьон куһаҕаннык саныыр илиилэрин үлэтин үлэлээбэтэхтэринэ эбэтэр эттэрин-сииннэрин анаан-минээн хамсаныыларынан эрчийбэтэхтэринэ эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөн-ахсаан, хамсыыра-имсиирэ аҕыйаан иһэрин, үйэлэрэ кылгыырын араас суруйуулартан билэллэр.

Эти-сиини эрчимнээхтик хамсатан илиинэн күүскэ үлэлиир-хамсыыр кэм кэлэн бүтэрин спортсменнэр билэллэр. Киһи эдэр сэнэх эрдэҕинэ хамсанан-имсэнэн, этин-сиинин элбэхтик эрчийэн, илии үлэтинэн күүскэ үлэлээн баран, сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан урукку кыайара-хоторо аҕыйаан барар.

Сааһыран истэххэ өй-санаа мунньуллан эбиллиитинэн туһанан өй үлэтинэн дьарыктаныыга киһи көһөн биэриитэ олох биир тутаах ирдэбилэ буолар. Бэйэтэ илии үлэһитэ киһи сааһырдаҕына, аҕа ууһун баһылыга буоллаҕына, элбэх оҕолорун үлэлэрин-хамнастарын салайар, сиэннэрин үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр кэмигэр илии ыарахан үлэлэриттэн тэйэн, салайар, дьаһайар үлэҕэ көһөн барыыта тиийэн кэлэр.

Киһи айылҕатын быһыытынан эдэр-сэнэх, кыанар эрдэҕинэ элбэхтик этин-сиинин хамсатан үлэлээн, эрчийэн, үөрүйэх оҥорон баран, сааһыран барыытыгар өй-санаа үлэтигэр көһөн дьарыктанара ирдэнэр. Киһи сааһыран истэҕинэ өй-санаа мунньустан, элбээн, дириҥээн иһэрин саха дьоно билэллэр, ол иһин өй-санаа үлэтинэн дьарыктаныы, кэлэр көлүөнэлэргэ олох уоппутуттан бэрсии ордук улахан туһаны аҕалар. (1,54).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.