Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах

Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах диэн этии үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр.

Сырдык үтүө, мааны күн киирдэҕинэ хараҥа түүн халыйан кэлэн аан дойдуну сабардыы бүрүйэр. Араас элбэх биллибэт кистэлэҥнэрдээх хараҥа, тымныы түүн аастаҕына, сырдык, сылаас күммүт эмиэ сандаарыччы тыган тахсар. Сир үрдүгэр Күн таҥараттан тутулуктанан үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр.

Сырдык үчүгэй, онтон хараҥа куһаҕан диэн утарыта өйдөбүллээх икки өрүттэр хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэринэн доҕуһуоллатан, икки өттүттэн тутулуктанан олох иннин диэки сайдан, тупсан баран иһэр. Аан дойду бу курдук икки өрүттээх тутулуктааҕыттан дьон оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ икки аҥы арахсалларын саха дьоно былыр үйэҕэ быһаараннар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини үөскэппиттэр.

Олох эмиэ икки өрүттээҕин үчүгэй уонна куһаҕан буолан ылар кэмнэрдээх. Ону ыча кыра, күннээҕинэн эрэ олорортон уонна сэбиэскэй былаас бары-барыта “үчүгэй” буолла диэн сыыһа үөрэҕин билигин да тарҕата сатааччылар баалларыттан умнуллубат. Төһө эмэ кэминэн билигин баар үчүгэй эмиэ солбуллан куһаҕаҥҥа кубулуйан биэриэхтээҕин тыл үөрэхтээхтэрэ аахсыбакка сылдьаллара кэлэр көлүөнэлэри иитиини куһаҕан өттүгэр халытар.

Саха дьоно «Yчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар», «Ытыыр уонна күлэр аҕас-балыстыылар», «Үрүҥү уонна хараны араарыы» диэн этиилэрэ былыр-былыргыттан үчүгэй уонна куһаҕан диэннэри таба өйдөөн арааралларын уонна кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан, уларыйан биэрэллэрин билэллэрин, олохторугар туһаналларын биллэрэр. (1,76).

Дьон баҕа санааларынан үчүгэйгэ, үтүөҕэ, ол аата бэйэлэрэ тугу үчүгэй дии саныылларыгар дьулуһаллар, ол баҕа санааларын олохторугар ситиһэ сатыыллар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар үчүгэй уонна куһаҕан диэннэри субу кэмигэр, чуолкайдык арааран билии уонна олоххо таба туһаныы эрэйиллэр. Yчүгэй диэн тугу эмэни быһаара сатыыр буоллахха, аҥар өттүгэр куһаҕан диэн хайаан да баар буолуохтааҕын умнубатахха, хаалларан кэбиспэтэххэ сатанар. Элбэх ахсааннаах үчүгэй диэни туспа арааран билиэххин баҕардахха, аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕанын биллэххэ эрэ, үчүгэйин туспа арааран билии кыаллар. Олох уустуга итиннэ саһан сылдьар.

Аҥардастыы үчүгэйи эрэ санаан, ону эрэ кэпсээн оҥостон улаатан эрэр оҕолору үчүгэй быһыылаах дьон оҥоро сатыыллар. Онтубут баара аҥар өттүгэр халыйыыны, бары-барыта үчүгэй диэн санааны үөскэтэн оҕолор куһаҕан диэни билбэттэриттэн, аны олору элбэхтик оҥорор буолууларын үөскэтэри аахайбакка сылдьыллар.

Хас биирдии бөлөх дьоҥҥо үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ тус-туспалар. Олус баай киһи Канарскай арыыларга тиийэн сынньанан, дуоһуйа сөтүөлээн кэллэҕинэ, үчүгэй диэни билэн баҕата туолар буоллаҕына, көннөрү үлэһит киһиэхэ ол дойду көрүҥэ, айылҕата, баайа-дуола хаһан да туолбат ыра санаатыгар кубулуйар. Демократия диэн хас киһи бэйэтин кыаҕынан оҥостор олоҕор баай киһи баҕа санаата үлэһит баҕа санаатыттан олус улаханнык уратылаһар, сөп түбэспэтэ аһара элбэх буолан тахсар.

Хас киһи бэйэтэ үчүгэй диэн санаатын сайдан иһэр өйүн-санаатын күүһүнэн салайан, бэйэтин кыаҕынан, олоҕун таһымыттан көрөн тэҥнээн биэрэн иһиэ этэ. «Бытие определяет сознание» диэн этии олус таба, дьоҥҥо барыларыгар сөп түбэһэр уонна сахалыы «Өй-санаа олохтон тутулуктаах» диэн өйдөбүллээх. Киһи баҕа санаата олоҕун таһымыттан тирэх ылан үрдүккэ, сайдыыга дьулуһар, ситиһэ сатыыр санаалаах буоллаҕына, бу киһи саҥаны оҥорор, арыйар, олоҕун тупсарар күүһэ улаатар

Хас киһи барыта байыан-тайыан, кыахтаахтык олоруон, араас баҕа санааларын толоруон баҕарар. Дьон үгүстэрин үчүгэй диэн санаалара олорор олохторун тупсаран иһии диэки салаллар. Хамнаска үлэлиир киһи, хамнаһа үрдүк, үлэтэ сымнаҕас буолуон баҕара саныыр.

Манна кэлэн икки өрүт арахсыытын эмиэ таба туһаныы эрэйиллэр. Сымнаҕас, кылгас кэмнээх, сылаас сиргэ үлэлэнэр үлэ үрдүк хамнастаах буолара аҕыйах, арай биир эмэ салайааччылар эппиэтинэстэрэ үрдүгүнэн эрэ хамнастара үрдүүр кыахтаах. Yгүс эдэрдэр ханнык эмэ соччо туһата суох үөрэҕи бүтэрэн бараннар, бу икки өрүт арахсыытын табан сыаналаабаккалар чэпчэки, кылгастык үлэлэнэр үлэни көрдүү сатыыллар уонна хамнаһа аҕыйаҕын мыыналлар.

Элбэхтик ыарахан, барыы-кэлии үлэтин үлэлиир киһи элбэх туһалааҕы оҥорон хамнаһа үрдүүрэ биллэр. Маннык ыарахан, барыылаах-кэлиилээх, уһуннук үлэлэнэр үлэлэргэ эр дьон ордук сыһыамахтар, кыайаллара-хотоллоро элбэх

Үлэни-хамнаһы кыайа-хото, уһуннук үлэлиир, барар-кэлэр эр дьон сайыннараллар. Ырыынак сыһыаннаһыылара салгыы сайдан истэхтэринэ, үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон сыыйа-баайа дьахталлары баһыйан баралларыгар тириэрдэр.

Билигин саха дьонун биир баҕа санааларынан куоракка таас, барыта бары бэлэм хааччыллыылаах дьиэ ылан сынньалаҥнык олоруу буолла. Тыа сирин олохтоохторо баар-суох баайдарын барытын мунньан, атыылаан куоракка дьиэ атыылаһан көһөн киирэллэрэ элбээтэ. Бу баҕа санаа тыа сирин олоҕо ыараханыттан, үөрэхтээх дьон үгүстэрэ куоракка мунньустубуттарыттан үөскээтэ эрээри, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба туһаныыга сөп түбэспэт, халыйыыны үөскэтэн эрэр.

Кырдьык, биһиги ыарахан, уһун тымныылаах усулуобуйабытыгар толору хааччыллыылаах сылаас дьиэҕэ олоруу олус улаханнык сынньатар, сылааска, сымнаҕаска үөрэтэр. Бу быһаарыыга кэлэн киһи сылааска сытар, сынньанар өйө-санаата айылҕа тутулуктарын кытта харсыһар, сөп түбэспэт өрүттээҕэ биллэн тахсар.

Тымныыттан киһи этэ-сиинэ күүһүрэр, ыарыыларга ылларбат кыахтанар, өйө-санаата тымныыны хайдах тулуйары, кыайары ырытан, быһааран, сайдыыны иҥэринэрэ түргэтиир. Киһи куруук тымныыга сырыттаҕына этэ-сиинэ үөрэнэн улахан да тымныыга кыһаммат, быстах ыарыыларга ылларбат буола эрчиллэр, тулуура, өсөһө күүһүрэр.

Айылҕаҕа, космоска олус улахан тымныы сабардыыр. Маннык улахан абсолютнай тымныыга биологическэй эттик олус уһун кэмҥэ харайыллар кыахтааҕа арыллыбыта ыраатта. Айылҕа бэйэтэ улахан тымныытынан тыынар-тыыннаахтары харыстыыр аналлааҕа итинэн быһаарыллар.

Сайын халлаан куйаас кэмигэр киһи этэ-сиинэ итиини тулуйарга үөрэнэр, эрчиллэр, тымныы дьайыытын умнар. Тымныынан дьарыктаныы халлаан күһүн тымныйан барыытыттан ыла саҥалыы саҕаланар. Киһи этэ-сиинэ бу кэмтэн сыыйа-баайа халлаан тымныытын тулуйарга үөрэннэҕинэ табыллар.

Тыаттан маҥнай куоракка киирбит киһи куорат дьиэтэ сылааһын тулуйбакка өр кэмҥэ эрэйдэнэр. Аҕыйах ыйынан этэ-сиинэ онно үөрэнэн хаалан аны, тыаҕа таҕыстаҕына дьиэ иһигэр тоҥо сылдьар киһиэхэ кубулуйар. Биэс-алта сыл кэнниттэн бу киһи, аналлаах эрчиллиилэринэн дьарыктамматаҕына, тымныйан ыалдьара элбээн, эмтэнэ мээрик киһиэхэ сыыйа кубулуйан барар. Куорат сылаас дьиэтэ киһи тымныыны тулуйар күүһүн аҕыйах сылынан мөлтөтөр, ыалдьан иһэр киһиэхэ кубулутар.

Элбэх үөрэхтээх дьон бары чэпчэки, сылаас дьиэҕэ олорор үлэни көрдүү сатыыллар. Эт-сиин сынньалаҥнык сылдьары, сытары сөбүлүүрүттэн итинник баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар баар. Куруук олорон эрэ үлэлииртэн сис тоноҕосторо ситэ хамнаабаттарыттан ыалдьар буолан баралларын дьон сааһыран, ыарыылара олохсуйбутун кэннэ билэн эмтэнэллэриттэн ордубат кэмнэрэ кэлэрэ ордук эрэйдээх.

Элбэхтик сытар, сынньанар киһи хас да сылынан этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан ыалдьан иһэр киһиэхэ кубулуйар. Бу этии сүрүн төрүтүн билэр киһи сытыы диэн киһиэхэ сөп түбэспэт быһыы буоларын билэн олоҕун устата аҕыйахтык сыта сатыырга, элбэхтик үлэлииргэ-хамсыырга, этин-сиинин хамсатарга дьулуһара олоҕор туһата улахан буолар.

Итии дьиэттэн кыра оҕо ордук эмсэҕэлиир, тымныынан дьарыктанара суох буоларыттан этэ-сиинэ кэбирэх, ыалдьан иһэр оҕоҕо кубулуйар. Бэйэлэрэ тымныынан дьарыктамматах дьахталлар элбэхтик ыалдьаллар эрээри оҕолорун тымныынан дьарыктаабаттар, тымныы уунан кутан эрчийбэттэр, соло суоҕунан сабынан оҕону куруук таһырдьа сырытыннараллара кыаллыбатын этэллэр.

Арыгыны элбэхтик иһэ сылдьыы иһэр киһи санаатыгар олус үчүгэй. Санаата көнөр, бэйэтэ киһиргэс соҕус киһи киһиргиирэ, дэбдэйэрэ ордук табыллар. Онтон арыгыны куруук иһэ сылдьыы арыгыһыт буолууга тириэрдэрин киһи барыта билэр эрээри, кыратык иһэ сылдьабын диэн санаатын кыайан бырахпакка эрэйдэнэр. Арыгыны элбэхтик иһэ сылдьар киһи эрдэ арыгыһыт буолар, кыралаан да иһэр киһи, арыый хойутаан син-биир ылларан барыан сөп.

Минньигэс аһы элбэхтик аһааһын, сыаны-арыыны сиэһин эмиэ үчүгэй курдук. Эт-сиин тото аһыаҕын, куруук минньигэһи сиэҕин чахчы баҕарар. Иҥэмтэлээх аһы элбэхтик аһыыр доруобай киһи уойан-тотон барар. Аһара уойбут киһи аһыыра өссө эбиллэн иһэриттэн уойара түргэтиир. Аһааһын бэйэтэ үчүгэй, туһалаах буоллаҕына, аһара аһааһын эмиэ куһаҕаҥҥа, эт-сиин уойуутугар, ыарыы буолуутугар тириэрдэрин өй-санаа билэн тохтото, араас диеталары тутуһуннара сатыыр.

Yгүс үчүгэй диэн баҕа санаалар кэлин тиһэҕэр куһаҕаҥҥа, буортулаахха кубулуйан хаалалларын табан сыаналаан сөптөөхтүк туһаныы өйдөөх-санаалаах дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Бу үчүгэй диэбиппитин, хаһан да уларыйбата буолуо диэн санааҕа биһигини сэбиэскэй былаас үөрэтэн кэбиспитэ билигин да умнулла илигэ ордук санаарҕатар. Кинилэр дьон бары “үчүгэйдэр” диэн санааҕа, киһини барытын үөрэппиттэрэ билигин да хаала илик. Дьон бары тус-туһунан өйдөөхтөр уонна санаалаахтар диэҥҥэ кэлин, перестройка кэмин кэнниттэн син үөрэннилэр.

Сахалар үөрэхтэрэ «Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр» диэн этэрин олоххо, киһи киһиэхэ сыһыаныгар туһаныы хайаан да ирдэнэр. Үлэһит, дьадаҥы уонна баай киһи өйдөрө-санаалара уратыларын, сөп түбэспэт өрүттэрин билии уонна олоххо таба туһаныы аныгы ырыынак кэмигэр дьоҥҥо туһата ордук улаатар.

Yчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйарын курдук олоххо куһаҕан үчүгэйгэ кубулуйара эмиэ элбэх. Киһи этэ-сиинэ тымныынан эрчийэри аан маҥнай сөбүлээбэт, сирэр, куһаҕан диир, тоҥор. Эмискэ тымныы хаарыйарын эт-сиин сөбүлээбэт. Тымныынан куруук эрчилиннэххэ эт-сиин үөрэнэн үөрүйэх буоларын, тупсарын, ыарыыларга кыаттарбат буола бөҕөргүүрүн, билигин киһи барыта билэр, үгүстэр эрчиллэн туһанар буоллулар.

Киһиэхэ аһаабакка сылдьара ордук эрэйдээх, куһаҕан курдук. Сааһырбыт киһи аһаабакка сылдьарыттан этэ-сиинэ ыраастанан өссө үчүгэйдик үлэлиир буолара, тупсара билигин дакаастанан эрэр.

Сахалар былыр-былыргыттан олоххо туох барыта икки өрүттээҕин билэн, олору олохторугар таба туһанан, туохха эмэ суолталаах быһаарыыны ылыналларыгар ханан эрэ ортотунан, ол аата, икки өрүтү тэҥнээн, үчүгэйи кыччатан, куһаҕаны тупсаран, хайа да диэки аһара барбат быһаарыыны ылынан олохторугар туһаналлар.

Олоххо туох барыта икки өрүттээҕэ таба, икки өрүккэ сөп түбэһэр быһаарыы ханна эрэ ортотунан, икки ардыларынан буолуохтааҕын чуолкайдыыр. Сахалар дьон-аймах олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттаабыттара ити быһаарыыга сөп түбэһэр. Хайа да диэки аһара барбакка, халыйбакка эрэ, бары быһаарыыны ортотун көрөн ылыннахха ордук табыллар кыахтанарын олоххо хаһан баҕарар туһана сылдьыы эрэйиллэр. (2,60).

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.

2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.