Өй-санаа буккуллуута

Өй-санаа буккуллуута арыгы иһиититтэн, наркотиктары туһаныыттан үөскүүр.

Өй-санаа буккуллуута арыгы иһиититтэн ордук тарҕанар. Эдэр киһи биирдэ эмэтэ ханнык эрэ хампаанньаҕа кыттыһан арыгыны элбэхтик иһэн итирэн хаалар түбэлтэтэ баар буолар. Олоххо арыгы иһиитэ куруук баар. Итирбит киһи майгына уларыйыытын, өйө-санаата буккуллуутун киһи барыта билэр буолара хайаан да наада.

Итирии диэн сахалар киһи тугу эрэ иһэн дуу, хайаан дуу өйө, салгын кута көтүүтүн ааттыыллар. Итирбит киһи тугу саҥарбытын, оҥорбутун өйдөөбөт турукка киирэн хаалыыта кинини салгын кутуттан атын өйө-санаата, ийэ кута салайарын чуолкайдык быһаарар. Киһи өйө-санаата уларыйыыларын “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэҕэ ырытыллар. (1,45).

Кэлин кэмҥэ итирии, өй көтүүтэ үгүстүк арыгыттан буоларыттан, арыгыны аһара иһии быһаччы итирии диэн өйдөбүллэммит. Итирэр туһунан өйдөбүл сахаларга былыргыттан баар. Арыгы диэни сахалар былыр түүрдэри кытта бииргэ олоро сылдьыбыт кэмнэриттэн ыла билэллэрин тыллара маарынныыллара быһаарар.

Саха дьоно сылгыны иитэр буолуохтарыттан ыла кымыс диэн итириктээх утаҕы оҥостон иһэр эбиттэр. Ойууннар араас үүнээйилэртэн хомуйан өй-санаа уларыйар, буккуллар кэмигэр киллэрэр утахтары оҥорор эбиттэрин кэлин кэмҥэ арыйан эрэллэр.

Билигин дьон бары кэриэтэ арыгыттан итирэллэриттэн, итириини үөрэтии арыгыттан саҕаланар. Арыгыны элбэхтик иһии киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар тус-туспа дьайыылары оҥорор.

Итирииттэн киһи өйө уларыйыыта маннык араастардаах:

1. Сорох киһи элбэх да арыгыны истэҕинэ итирэн өйө көтөн хаалбат. Төһө да суулла сылдьар, нэһиилэ саҥарар буолуор диэри истэҕинэ өйө-санаата көтөн хаалбат, мөлтөх да буоллар син-биир толкуйдуур өйө арахсан барбат. Арыгы испит кэмигэр тугу оҥорбутун барытын кэриэтэ билэр-көрөр уонна тугу гыммытын, саҥарбытын сүнньүнэн да буоллар умнубакка өйдүү сылдьар кыахтаах.

Үөрэхтээхтэр арыгы испит киһи маннык быһыытын этэ-сиинэ арыгыга үөрэниитинэн быһаараллар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ ити быһаарыыга толору сөбүлэһэр. Эт-сиин ханнык аһылык киирэригэр олус түргэнник үөрэнэр. Медицина науката билэринэн киһи этин-сиинин хас биирдии килиэткэлэрэ сөп буола-буола саҥаларынан солбуллан иһэллэр. Куруук арыгынан аһыыр киһи этэ-сиинэ арыгыттан тутулуктаах, тулуйумтуо буоларга үөрэнэн хаалыыта үөскүүр.

2. Дьон сорохторо элбэх арыгыны истэхтэринэ өйдөрө көтөн, буккуллан, итирэн хаалаллар. Өссө сорохтор өйдөрө көппүтүн букатын да билбэккэ ханна баҕарар сылдьаллар. Оннооҕор олус уһуннук суоппардаабыт киһи массыынанан сылдьа үөрэммит сирдэринэн ханна баҕарар тиийиэн сөп. Көннөрү холуочук дуу диэбиттэрэ киһилэрэ кэлин тугу да билбэт, өйдөөбөт эбитэ биллэн хаалар түбэлтэлэрэ бааллар.

Бу үлэ итирэн өйө көтөн хаалбыт киһи быһыытын ырытыыга ананар. Өйө көтөн итирэн хаалбыт киһи ханнык өйүнэн-санаатынан салаллан сылдьара дьону барытын интэриэһиргэтэр. Итирбит да киһи син-биир сылдьар ээ. Бу кэмҥэ сорохтор син бэрээдэктээхтик дьон тэҥинэн сылдьаллар, онтон атыттар, аһара бара сылдьаллара, сыыһа-халты тутталлара, дьону кытта тапсыбаттара, бу кэмҥэ дьэ эбиллэн киирэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан өйө көтөн хаалбыт итирик киһи ийэ кутун салайыытынан сылдьар. Кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үөрэммит, үгэс буолбут хамсаныыларын, быһыыларын оҥорор кэмэ кэлэр. Бэйэтэ, салгын кутун өйө-санаата арахсан, көтөн хаалбыт буолан, тугу да билбэт, өйдөөбөт. Итирбитэ ааһан өйдөннөҕүнэ ханна сырыттым, тугу гынным буолла диэн олус санааргыыр, мунчаарар, онон-манан быстах өйдөбүллэр баар курдуктарын өйдөөн ыла сатыыр да, ханан да сибээстэспэт, быстах-быстах быһыылар эрэ буолаллар.

Итирбит киһи тутта сылдьар майгынын үөрэтии кини кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах көрүллүбүтүн быһаарар. Холуочуйдар эрэ киһиргиир, элбэхтик кэпсэнэр киһини кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ дэлби киһиргэтэн, атаахтатан үөрэппиттэрэ биллэн тахсар.

Киһи итирбит, өйө көппүт кэмигэр бэйэтэ өйдөөбөт буолан, тугу баҕарар оҥорон кэбиһиэн сөптөөх киһиэхэ кубулуйар диэн сөпкө этэллэр. Kыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит, үтүө үгэстэргэ, бэрээдэккэ үөрэтиллибэтэх, өйө-санаата туруга суох эдэр киһи биирдэ алҕас туттаран итирдэҕинэ олус куһаҕан, сиэри таһынан быһыылары оҥорон кэбиһиэн сөбө биллэр буолла. Арыгы иһэн баран бэрээдэги кэһээччилэр, аһара туттааччылар билигин элбээтилэр.

Итирии да араастаах. Сорохтор итирдэхтэринэ дьэ сымнаан, санаалара арыллан, майгылара көнөн, үөрэн-көтөн бараллар. Итирдэллэр даҕаны куһаҕан, дьон сиэригэр сөп түбэспэт быһыылары оҥорбот дьон эмиэ бааллар уонна элбэхтэр. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит, үтүө үгэстэргэ үөрэммит киһи эбэтэр кыра эрдэҕинэ чиҥник, чиэһинэйдик бэрээдэккэ үөрэтиллибит киһи итирдэҕинэ даҕаны аһара туттубат, сиэри таһынан хаһан да быһыыламмат.

Киһи итирэн өйө, салгын кута көттөҕүнэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэр. Бу кэмҥэ кини уруккута үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салаллан сылдьар. Бу быһаарыы «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэҕэ дириҥник ырытыллар. Ол үлэҕэ өссө биир дакаастабылы киллэрии кыра уҥуохтаах киһи итирдэҕинэ өйө-санаата уларыйыытын ырытар.

Кыра уҥуохтаах оҕо улахан уҥуохтаах оҕолортон арыычча атаҕастаммыт, баттанар, туоратыллар курдук санаата ийэ кутугар үгэс буолан олохсуйарыттан итирэн өйө, салгын кута көттөҕүнэ дьэ күүһүмсүйэр, киэптэһэр, үтүрүссэр, мин эмиэ хаалсыбаппын диэн бэрт былдьаһар санаата киирэр. Улахан уҥуохтаахтар үтүрүйэр быһыыларыгар утарылаһар, кыаттарбат өйө-санаата үөскээн олохсуйбута ийэ кутугар иҥмитэ итирдэҕинэ тахсан биллэн хаалар.

Кыра уҥуохтаах, бэйэтэ өйүнэн-санаатынан үгүс улахаттары баһыйар киһи итирдэҕинэ, бэрт былдьаһара, өссө күүһүнэн өртөйөрө киирэр, охсуһуу, этиһии төрүөтэ буолар кыахтанар. Кыра киһи итирдэҕинэ бэрт былдьаһыылаах, айдааннаах буолар. Бу итирбит кэмҥэ киһини уруккуттан олохсуйбут ийэ кута салайара итинник эмиэ быһаарыллыан сөп.

Улахан уҥуохтаах киһи холку, киэҥ көҕүстээх буолара элбэх. Ол киэҥ көҕүстээҕэ, санаата холкута арыгы иһэн итирдэҕинэ ордук биллэр. Улахан киһи итирдэҕинэ өссө холкутугар түһэр, айдаарбат, дьону кытта иирсибэт, этиспэт, охсуспат, бэрт былдьаһар, күүһүмсүйэр санаата суох буолар.

Арыгы киһи өйүгэр дьайыыта ити курдук икки өрүттээх. Сахалар ону билэн араараллар. Итирбит киһини «Өйө көппүт» диэн уопсай быһаарыыны тэҥэ кыайан хамсаабат буола итирэр киһини арыгыта «Сүһүөҕэр киирэр» диэн этэллэр. Сүһүөҕэр киирэр гына итирэр киһи хаһан даҕаны өйө көтөн хаалбат, тугу гыммытын, ханна сылдьыбытын барытын билэ сылдьар. Арай элбэх арыгыны истэҕинэ хамсанара бытаарар, бокоорор, онтон салҕаатаҕына букатын да сытынан кэбиһиэн сөп.

Арыгы иһиитигэр эти-сиини эрчийэн биэрии, арыгыга үөрэтии олус туһалаах буолуохтааҕын ити быһаарыы дакаастыыр. Арыгыны бэйэлэрэ оҥостор буолан кыра эрдэхтэриттэн сөбүлээн көрөн иһэ үөрэммит омуктар арыгыһыт буолан эрэйдэммэттэр. Кинилэр эттэрэ-сииннэрэ арыгыга үөрэнэн, элбэх арыгыны да истэхтэринэ өйдөрө олус түргэнник көтөрө кырдьык суох буолбут.

Арыгыны бэйэлэрэ оҥостубат кыра омук дьоно арыгыны сатаан иһэр буолууга түргэнник үөрэниэхтэрин сөп. Бу үөрэх ситиһиллиитэ маннык араастардаах буолуон сөп:

1. Kыра омук дьоно эттэрин-сииннэрин арыгыны тулуйар омуктуун холбоон, кинилэртэн быһа арыгыга тулуурдаах буолууну ылыныан сөп. Саха дьоно түөрт сүүсчэкэ сыллар усталарыгар нуучча уонна атын арҕаа омуктардыын бииргэ олороннор булкуспут хааннаахтар билигин элбэхтэр.

2. Kиһи өйө-санаата тулуурдааҕыттан, дьулуурдааҕыттан бэйэтэ билинэн арыгыны иһэ үөрэниитэ, ол аата өйүнэн-санаатынан салайтаран аһара испэтэ буолар. «Айаххар тугу угаргын дуу, кутаргын дуу бэйэҥ билэҕин»,- диэн этии киһи аһылыкка сыһыаннаах хас биирдии хамсаныытын өйүнэн-санаатынан салайарын быһаарар. Арыгы иһиитигэр өй-санаа туруга быһаарар күүһэ ордук улахан.

Өй-санаа тулуурдаах буолуутун ситиһэн, аһара элбэх арыгыны испэккэ, кэмигэр тохтуурга үөрэнии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох кытаанах көрдөбүлэ буолар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буолууга эрчийии, кини арыгы иһиэн баҕатын кыана туттунарын үөскэтэр. Тулуурдаах буолууга үөрэммит оҕо арыгыһыт буолбат, өйө-санаата күүстээҕиттэн, кытаанаҕыттан этин-сиинин баҕатын тулуйан арыгыны аһара испэт, өйүн-санаатын харыстыыр кыахтанар.

Арыгы киһиэхэ хайдах быһыылаахтык дьайарын элбэхтик боруобалаан эрэ көрөн билэргэ тиийиллэрэ улахан эрэйдээх. Үчүгэйдик тиийимтиэ гына суруллубут кинигэлэри аахпат эдэрдэр улаатан иһэннэр арыгыны биирдэ эмэтэ аһара иһэр кыахтара улахан. Итирбит кэмнэригэр кыра эрдэхтэринэ туохха, ханнык өйгө-санааҕа үөрэтиллибиттэринэн, ийэ куттарын салайыытынан сылдьар кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ хайдах быһыыланан, бэрээдэктэнэн сылдьаллара, тугу оҥороллоро кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар ханнык өй-санаа иҥэриллибититтэн, хайдах иитиллибиттэриттэн эрэ быһаччы тутулуктанар.

Кыра эрдэхтэринэ атаахтаан, барыга бары көҥүллүк, талбытынан бара үөрэммит оҕо аһара баран, сыыһа-халты туттунан ыар быһыылары оҥорон кэбиһэр кыаҕа бу кэмҥэ улаатан хаалар. Итирбит кэмнэригэр ханнык быһыыны оҥороллоро барыта хайдах хампаанньаҕа түбэһэллэриттэн, ханнык сабыдыал баарыттан эрэ тутулуктанар кэмэ кэлэр. Билигин эдэрдэр арыгы иһэн баран буруйу-сэмэни оҥоруулара элбээбитэ барыта кэриэтэ итинтэн, оҕону атаахтык иитииттэн тутулуктаах. Маанылана, хайҕана, киһиргэтиллэ үөрэммит оҕо тулуура аҕыйаҕыттан арыгыһыт буолан хаалар кыаҕа улаатар.

Саха дьоно бөлүһүөк, инникини-кэнникини дириҥник анааран ыраахха диэри ырытар үгэстээхтэр. Кэлин кэмҥэ кырдьаҕастар бөлөһүөктүүллэрин, үөрэҕэ суох оҕонньор этиитэ диэн кыра үөрэхтэммит, арҕааҥҥы омуктардыы аҕыйах тылы саҥарар, биир эмэ кинигэни үрдүнэн-аннынан аахпыт дьон аахайан истибэттэр. Иһиттэхтэринэ даҕаны ханнык даҕаны суолтаны биэрбэттэр. Сахалыы олох үөрэҕин арҕааттан кэлэр үөрэхтээһин, нууччалар үөрэхтэрэ баһыйарыттан хаалларан сылдьабыт. «Атаах оҕо – арыгыһыт буолар» диэн өс хоһоонун сэбиэскэй былаас оҕолору барыларын атаахтатар кэмигэр умнуллубутун оннугар түһэрэн оҕону иитиигэ быһаччы туһаныллар.

Олох үөрэҕэ уонна үөрэхтээһин тус-туспалар. Балары булкуйумуохха сөп этэ. Балар тус-туспаларын быһаарарга кырдьаҕас дьон этиилэрин болҕойон иһиттэххэ олус сөптөөх этиилэри булан ылаттыахха сөп. Баттахтара маҥхайыар диэри уһуннук олорон, үлэлээн-хамсаан элбэх сиэннэрин улаатыннаран, өссө хос сиэннэрин үөрэтэ сылдьар дьон, олох, өй-санаа туһунан билиилэрэ ордук элбэх буолара ханан даҕаны саарбахтаммат. Киһи бэйэтин олоҕуттан үөрэнэн үөрүйэх буолар, хамсаныылары оҥороруттан буор кута сайдан иһэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ боруобалаан көрөн үөрэнэр үөрэҕэ олох үөрэҕэ диэн ааттанар. «Саха киһитэ тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар»,- диэн этии баара олох үөрэҕин тутаах көрдөбүлэ буолар. Үгүс кырдьаҕастар бэйэлэрин олохторун уопутун киһилии кэпсээн, киэргэппэккэ, киһиргээбэккэ эрэ эдэр дьоҥҥо тириэрдэллэрэ буоллар ордук туһалаах буолар.

Арыгы испит киһи өйө-санаата уларыйыытын олоххо уопутурбут дьон ордук билэллэрин Лөкүө эбэ үөрэҕэ дакаастыыр. Урукку кэмҥэ, арыгы аҕыйаҕар дэриэбинэҕэ итирбит киһи ыаллары кэрийэн арыгы көрдөөн эбинэ сатыыр буолара. Хаһан да хатаммат тыа ыалыгар итирик, «бытыга умайбыт» киһи киирэн баран тахсыбата, олус өр ону-маны лабаҥхалыы, киэһээҥҥи аһылыгы кэтэһэ олороро баар буолааччы. Итирик киһини кытта кэпсэтиигэ хаһан баҕарар өйдөөн, өйөөн, кини этэригэр туга да буоллар сөбүлэһэри биллэрии, кэпсэтии эйэлээхтик барарыгар олук буолар уонна итирик киһи өйө-санаата кыра оҕотугар түһэрин, бэйэтин туһугар ордук кыһанар буолбутун дакаастыыр. Эбэбит хантан эрэ муннуктан кыра тобохтоох бытыылканы булан үрүүмкэҕэ кута охсон биэрдэҕинэ, ыалдьыкка, соҕотохто үтүө эбэ буола түһэрэ. Санаата көммүт киһи хаһан баҕарар үтүө быһыылары оҥороруттан, үөрэ-көтө дьиэтин диэки айанныыр кыахтанара.

Үлэһит дьоммутун ханнык эрэ, ыарахан илии үлэлэрин букатын даҕаны билбэт, саастарыгар үлэлээбэтэх үөрэхтээхтэр этиилэригэр үөрэтэ сатааһын төрдүттэн сыыһа. Эдэр дьон бэйэлэрин аттыларыгар сылдьар, биир олохтоох дьон билиилэрин ордук билиэхтэрин баҕараллар. Эдэрдэргэ кырдьаҕастар, үлэлээн-хамсаан көрдөрө сылдьар дьон олох туһунан үөрэхтэрэ ордук туһалаах буолар. «Үчүгэй кырдьаҕастар суох сирдэригэр эдэрдэр халы-мааргы буолаллар»,- диэн Kавказ омуктарыгар баар этии итини бигэргэтэр.

Kырдьаҕастар уһуну-киэҥи санаан, кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара, саҥарар тыллара ханнык суолунан сайдан барара билигин быһаарылларынан, сөптөөх суолу булунууга ылсыһаллар. Урукку, сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиини уонна үөрэтиини детсадтар, оскуолалар, ол аата государство ылар эбит буоллахтарына билигин, ырыынак кэмигэр ыаллар, төрөппүттэр бэйэлэрэ эрэ баһылыыллар-көһүлүүллэр. Бу кэмҥэ аймах-хаан оруола улаатан-үрдээн биэрэр. Ыаллар, ол аата аймахтар кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ уонна үөрэтиигэ дьэ дьиҥнээхтик, кытаанахтык, чиҥник ылсыстахтарына аймахтар, оҕолор, сиэннэр туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улааттахтарына арыгыга кыаттаран, арыгыһыт буолуохтара суоҕа, кэлэр көлүөнэлэр салгыы сайдан иһэр кыахтаналлар. (2,16).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. "Туймаада" хаһыат. №260. 02.07.2015.