Бөрө

Бөрө (лат. Canis lupus) диэн ыт бииһин ууһугар киирэр сиэмэх кыыл. Дьиэ ыта бөрөттөн төрүттээх. Бу биис ууска ордук улахан кыыл: уһуна (кутуругун кытта) 160 см буолуон сөп, арҕаһынан үрдүгэ 90 см дылы; ыйааһына 62 кг.

Сытар бөрө

Бөрө
Билим классификацията
Саарыстыба: Харамайдар Кэлим: Хордалыктар Кылаас: Кыыллар Аймах: Carnivora Кэргэн: Canidae Уус: Canis Көрүҥ: C. lupus
Латыынныы аата
Canis lupus

Тас көрүҥэ

Бөрө улахана уонна өҥө-дьүһүнэ олохсуйбут сириттэн-уотуттан улахан тутулуктаа: төһөнөн тымныы сиргэ үөскүүр да, соччонон бөрө бөдөҥ буолар. Саамай бөдөҥ бөрөлөр туундараҕа бааллар.

Уһуна (кутуруга суох) 105-160 см, кутуругун уһуна - 50 см, арҕаһынан үрдүгэ - 60-95 см, ыйааһына - 35-55 кг. Аарыма бөрө 80-90 кг тиийэ ыйааһыннаах буолуон сөп. Атыырдар тыһылартан куруук бөдөҥ буолаллар.

Бөрө кэтит сүүстээх, сытыы муруннаах улахан төбөлөөх, ыраас маҥан иэдэстэрин кытыытынан балайда уһун сулардыы түүлээх. Сирэйин араастык туттан уордайбытын, куттаммытын, үөрбүтүн-көппүтүн, о.д.а. көрдөрөр. Харахтар сырдык араҕас эбэтэр кытархайдыы араҕас өҥнөөхтөр. Эриэккэскэ сырдык халлаан күөх харахтаах кыылы көрсүөххэ сөп. Бөҕө тиистэрдээх сыҥаахтара олус күүстээхтэр, хапкааҥҥа иҥнибит кыыл ыстаал куруһуналары быһа ыстыыр кыахтаах. Уһун, суон кутуругун (ыт киэниттэн атына диэн, мэлдьи көнө) куруук аллараа диэки купчуччу тутта сылдьар. Кутуругунан бөрө быһыытын-майгытын, үөргэ балаһыанньатын быһарыахха сөп.

Атаҕа улахана суох, тарбахтарын үмүрүччү тутан хаамар, онон ыт уонна бөрө суолун араарар кыах үөскүүр. Тарбахтарын быыһыгар сыттаах быччархайдардаах буолан, бөрө суола ураты сыттаах буолар. Бөрө, син эмиэ ыт курдук, көлөһүн таһаарар быччархайдара суох, онон көлөһүнүн тылынан таһаарар.

Бөрө түүтэ хойуу уонна уһун, икки араҥаттан турар, онон кыыл улахан курдук көстөр. Дьүһүнэ ханна тарҕаммытыттан араастаһар. Туундара бөрөтө бөдөҥ, дьүһүнэ сырдык, маҥан кэриэтэ, оттон ойуур бөрөтө хараҥа күрэҥ (сүр), араҕастыҥы-күрэҥ (күөрт) өҥнөөх буолар. Сылга биирдэ, бэс ыйыгар түүлүүр - мөчөхтөммүт ньуолах түүтүн түһэрээри маска, тааска аалынар.

Бөрө истэрэ үчүгэйдик сайдыбыт. Туора тыаһы иһиттэҕин, утуйа да сыттар, "чөрөс" гына түһэр уонна кэлбит суолун диэки көрөр. Сыты үчүгэйдик ылар. Булдун сытын 3 км ыраахтан ылыан сөп. Хараҕа харалҕан соҕус, ырааҕы, үөһэни кыайан көрбөт, ол оннугар түүн үчүгэйдик көрөр.

Бөрө саҥатын арааһа олус элбэх: улуйар, үрэр, ыйылыыр, ырдьыгыныыр. Улууйуу үөрү түмүүгэ суолтата улахан. Туһааннаах бөрө улуйан бэйэтин туһунан арааһы биллэрэр (атыырга-тыһыта, сааһа, туруга уо.д.а.), ону сэргэ дьарыгын эмиэ туоһулуур (булт саҕаланыыта эбэтэр бүтүүтэ, төһө ситиһиилээҕэ, бултуйбута, кыттал туһунан сэрэтии уо.д.а.). Бөрөлөр бэйэлэрин икки ардыларыгар оннооҕор киһи чугаһаабытын биллэриэхтэрин сөп. Сорох кырдьаҕас булчуттар бөрөлөр "кэпсэтэллэрин" өйдүүллэр. Бөрөлөр үгэс курдук киэһэ хойут, бэрт сэдэхтик - түүн уонна сарсыарда эрдэ улуйаллар. Бөрө улуйара 10 км ыраахха диэри иһиллэр.

Бөрө олус өйдөөх кыыл: үөрэҕи ылынымтыата ордук бултуур эбэтэр сойуолаһыыттан куотар кэмигэр ураты быһаарыылары ыларга күһэллэриттэн көстөр. Холобур, бултуулларыгар арыт икки аҥы хайдыһаллар: сорохторо үүрэллэр, атыттара тоһуурга тураллар. Бөрөлөр киһилии өйдөөх буолууларын түгэннэрэ эмиэ бэлиэтэммиттэрэ. Биирдэ булчуттар бөртөлүөтүнэн көтө сылдьан, бөрөлөрү аларга үүрэн киллэрбиттэр. Бастаан кинилэри кыайан булбатахтар, ол иһин булчуттар бөртөлүөттэн түһэн ойуурга сатыы баран көрбүттэрэ, бөрөлөр кэлин атахтарыгар туран баран (!), мастары илин атахтарынан кууһан тураллара үһү. Ол иһин бөрөлөр үөһэттэн көрөр уустугурбут эбит.

Тарҕаныыта

Урут Сир хоту өттүгэр барытыгар кэриэтэ баар буоллаҕына, билигин ареала улаханнык кыччаабыт.

Олохсуйар сирэ

Сир үрдүгэр баар үүтүнэн аһылыктанааччылартан бөрөлөр саамай киэҥ сиринэн тарҕаммыт кыылларынан буолаллар. Бөрөлөр Европа, Азия уонна Хотугу Америкаҕа тайҕатыгар, туундараттан саҕалаан кумах куйаарга тиийэ көстөллөр. Россияҕа бу кыыллары Сахалин, Курилы эрэ арыыларыгар көрсүбэккин.

Саха сиригэр бөрө Хотугу Муустаах байҕал бөлөх арыыларын барытын хабан туран тэҥэ суохтук тарҕанан олохсуйбут кыыл буолар. Республика киинигэр, хотугулуу-илин уонна соҕуруу өттүгэр ордук элбэх ахсааннаах.

Бөрө сири-уоту талан олохсуйуутугар сүрүн төрүөтүнэн аһылыга элбэҕэ уонна уйа оҥосторго табыгастаах миэстэ баара буолар. Кыһын олохсуйар сирэ хаар халыҥыттан эмиэ тутулуктанар. Сыл устатыгар бөрө биир сиргэ олорбот, аһылыгын батыһан көһө сылдьар үгэстээх. Бу ордук туундара бөрөлөругэр сыһыаннаах, көһөр таба үөрүн кэнниттэн бөрөлөр батыһа сылдьар буолаллар.

Бөрө ордук уу чугаһыгар аһаҕас сирдэри талан олохсуйар, кэлимсэ тыалары тумнар. Ол эрээри тайҕаны кэрдии түмүгэр бөрө киһи сылдьар сиригэр эмиэ баар буолла. Дьон олорор сириттэн чугас ордууланыан сөп. Кэнники 200-250 сылга киһи сабыдыалынан бөрө олохсуйар сирэ-уота биллэ кыччаата.

Көрүҥ быһыытынан бөрө олус уларыйымтыа уонна олох саамай араас усулуобуйаларыгар дьиэтийиэн сөп. Барыта бөрө 32 көрүҥүн араараллар. Саха сиригэр бөрө икки көрүҥэ үөскүүр: туундара бөрөтө уонна ойуур (тайҕа) бөрөтө.

У0уһааһына

Бөрөлөр иссиилэрэ олунньу-кулун тутар ыйдарга саҕаланар уонна икки ый устата салҕанар. Бу кэмҥэ атыырдар икки ардыларыгар кыырыктаах охсуһуулар буолаллар. паараласпыт атыырдар тыһы бөрөлөр үйэлэрин тухары бииргэ олороллор. Муус устар бүтүүтэ кураанах сирдэри талан төрүөхтэригэр уйа оҥороллор.

Бөрөлөр уйаларын өрүстэр, үрэхтэр кумахтаах биэрэктэригэр, аппалар эниэлэригэр оҥостоллор. Туундараҕа дулҕалар быыстарыгар, хайалаах сирдэргэ хайа хапчааныгар уйаланаллар. Ардыгар саһыллар, кырсалар, о.д.а. кыыллар хороонноорун "уларсаллар". Ордуу 1.5-5 м уһуннаах, 1-3 ааннаах буолар. Уйаларын оҕолорун иитэллэригэр быстах кэмҥэ туһаналлар (бэс ыйыгар төрөөбүт-ууһаабыт уйаларын быраҕаллар), дьыл атын кэмигэр бөрөлөр биир сиргэ тохтооботтор, төбэһиэх силис, сыгынах анныгар сынньаналлар.

Тыһы бөрө 62-65 күн буос сылдьар, муус устар бүтүүтэ-ыам ыйыгар төрүүр. Төрүөххэ 6-8 (ардыгар 12 тиийэ) оҕо баар буолар. Бөрө оҕолоро төрүүллэригэр бэйэлэрин кыаммат, харахтара, кулгаахтара сабыылаах, кылгас бороҥ түүлээх, 600-700 г ыйааһыннаах буолаллар. Бастакы 2-3 нэдиэлэ ийэлэрэ мэлдьи оҕолорун таһыгар сылдьар, атыыр бөрө тыһытын бултаан аҕалан аһатар. Икки нэдиэлэнэн харахтара аһыллар. Бөрө оҕолоро сырдык халлаан күөх харахтаах төрүүллэр, 2-3 ыйдарыгар харахтара сырдык араҕас эбэтэр кытархайдыҥы араҕас өҥнөнөллөр. Ийэ бөрө оҕолорун 3-4 ый эмтэрэр, ол эрээри номнуо 2-3 ыйдарыттан төрөппүттэрэ куртахтарыгар аҥаарыгар диэри буспут эти кулгуйан оҕолорун аһаталлар. Бу кэмҥэ бөрөлөр ордук сэрэх буолаллар, ордууларыттан 7-20 км ыраах бултууллар.

Бөрө оҕотун төбөтө уонна атахтара бэйэтин тэҥэ суох улахаттар. Түүтүн өҥө биир тэҥ, хараҥа буолар, улаатан истэҕин аайы сырдаан иһэр. Кырачааннар улааппыттарын кэннэ ийэлэрэ үөрү кытта бултуу барар, оттон оҕолору дьиэ кэргэн чилиэннэрэ бары аһаталлар. Атырдьах ыйын бүтүүтэ оҕолор бэйэлэрэ бултаан саҕалыллар (сунньунэн кутуйахтыҥы кэрбээччилэри бултаһаллар). Балаҕан ыйыгар эдэр бөрөлөр төрөппүттэрин уонна былырыыҥҥы оҕолору кытта туйахтаахтары сойуолаһан улахан булка кытталлар. Ахсынньыга бэйэлэрэ туспа бултуур буола улааталлар. Эһиилигэр муус устарга төрөппуттэриттэн тутулуга суох олорор кыахтаналлар. Биир сааһыгар бөрө оҕотун ыйааһына 20-30 кг, 2-3 сааһыгар - 35-45 кг тиийэр.

Тыһы бөрөлөр икки саастарыгар ууһуур кыахтаналлар, оттон атыырдар - устэригэр.

Айылҕаҕа бөрөлөр 15 саастарыгар диэри олороллор, ол эрээр 10-20 саастарыгар кырдьыы бэлиэлэрэ көстөллөр

Хаһаайыстыбаннай суолтата

Бултанар. Билигин да сорох сирдэргэ сүөһү иитиитигэр хоромньуну аҕалар. Экосистемаҕа улахан оруолу оонньуур: мөлтөх, ыарыһах кыыллары суох оҥорон бултуур кыылларын популяциятын тупсарар.

Бөрө культуураҕа

Бөрө элбэх омуктар остуоруйаларыгар киирбит персонаж.

Сигэлэр

• Бөрө сирэ (нууччалыы) Архыыптаммыт 2010, Тохсунньу 21 күнүгэр.

Быһаарыылар

2." Баай Байанай бэлэҕэ". Галактионова Т.Н., Егоров А.А., Егорова В.В.: Дьокуускай : Кытыл : Салама : 2014 с.