"Трудные подростки"

Үөрэҕи-билиини нууччалартан ылынарбытыттан олоххо туһалаах сорох өйдөбүллэри нууччалыы эттэххэ ордук табыллар, түргэнник өйдөнөр. “Трудные подростки” диэн этиини сахалыыга тылбаастаатахха бу этии нууччалыы биэрэр өйдөбүлэ, киһилии быһыыга иитиллибэтэх эдэрдэр диэн буолара сахалыытыгар олус уһаан хааларыттан суолтата сымныыр. Онно эбии туруору тылбаастаан “Ыараханнык иитиллэр эдэрдэр” диэтэххэ өйдөбүлэ сөп түбэспитин иһин уһаан хаалар.

Улаатан иһэр оҕолор араас буруйу-сэмэни, куһаҕан быһыылары оҥороллоро билигин элбээн иһэриттэн дьон саллан эрэллэр. Бэһис кылааска үөрэнэр оҕолор бэйэлэрин саастыылаахтарын кырбаан баран халыылларын “Вести Якутии” хаһыат суруйар. (1,21).

Сахалар олус туһалаах кут-сүр үөрэхтэрин кыра оҕо иитиитигэр туһаммаппытыттан оҕолору “Трудные подростки” буолууга тириэрдии элбээтэ. Ол курдук кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтатан, бэлэмҥэ үөрэтэн куһаҕан үгэстэри иҥэрэн кэбиһэн баран улааппытын кэннэ көннөрө, тупсара сатааһын оҕо сөбүлээбэтин, утарсарын үөскэтиитэ, улахан, үөрэтэр дьон этиилэрин истибэтэ, “Трудные подростки” буолууга тириэрдэрин билиэ этибит.

Кыра эрдэҕинэ мааныланар, атаахтыыр оҕоҕо маннык куһаҕан үгэстэр иҥэн хаалаллар:

1. Төрөппүттэр оҕо тугу баҕарбытын барытын була-тала охсон биэрэн иһэллэриттэн бэлэмҥэ үөрэнии үгэһэ үөскээн иҥэр.

2. Тулуйа, кэтэһэ үөрэммэтиттэн тулуура суох буолуута улаатар.

3. Тулуура суоҕуттан олоххо чэпчэки өттүн талаһарыттан кыайа-хото үлэлээбэккэ, араас уоруулары, халааһыннары оҥорууга тиийэн хаалыан сөп.

4. Араас, олоххо туһата суох оонньуурдарынан оонньууруттан үлэҕэ-хамнаска сыһыана суох буола улаатар.

Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан кыра оҕо куһаҕан быһыыны биирдэ эмэ да оҥордор эрэ куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөп. Былыргы сахалар бу быһаарыыны тутуһан оҕолорун кыра эрдэҕинэ “хара харахтаахха көрдөрбөккө” иитэллэрэ, улаатыннараллара. Ол курдук куһаҕаны оҥоруу оҕону тардар, угуйар күүһэ аһара улахан. Туох эрэ уратыны, дьон билбэттэрин, саҥаны айыыны оҥоруу оҕо санаатыгар “үчүгэй” курдук буолан элбэхтик көстөр. Оҕо өйүн-санаатын харыстыыртан, сыыһа-халты туттубатын туһугар, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһарын төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр.

Оҕо эрдэ үөскээбит куһаҕан да үгэстэрин харыстыыр санаата хаалан хаалбат. Арай бу үгэс саҥа үөскүүр үчүгэй үгэһинэн солбулуннаҕына эрэ умнуллан хаалар кыахтааҕа, үгэстэргэ аан маҥнай  үөрэниигэ олус сэрэхтээх буолары быһаарар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ иитии ийэ кута үөскээн олохсуйарынан суолтата олус улахан. Куһаҕан иитиилээх оҕолонуохтарын ханнык да төрөппүт баҕарбатыттан кыра эрдэҕинэ оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэргэ иитиини олоххо туһаныахтара этэ.

Куһаҕан быһыыны көрүүттэн, оҥорууттан түргэнник үөскээн хаалар куһаҕан үгэс олус өр кэмҥэ, саҥа үчүгэй үгэстэри үөскэтэн иҥэриннэххэ эрэ көнөр кыахтааҕын төрөппүттэр биллэхтэринэ оҕолоро кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр үчүгэй эрэ үгэстэри иҥэрэн биэрэ сатыа этилэр.

Кыра эрдэҕиттэн, тугу эмэни кыайарыттан төрөппүттэригэр туһа киһитэ буолан көмөлөһөр, үлэлиир үгэстэргэ үөрэммит оҕо улааттаҕына үлэни-хамнаһы кыайара-хоторо элбиирин төрөппүттэр биллэхтэринэ, итэҕэйдэхтэринэ оҕону иитэллэригэр туһаныахтара этэ.

Үлэҕэ-хамнаска, ыал буолууга, кыра оҕону көрүүгэ сыһыаннаах оонньуулары оҕо элбэхтик оонньоон соннук үгэстэри кыра эрдэҕинэ иҥэриннэҕинэ, бу оонньообут оонньууларын курдук үлэлэргэ сыһыамах, сыстаҕас буола улаатар.

Оҕо улааттаҕына үлэҕэ-хамнаска бэйэтэ үөрэниэ диэн этии сыыһа, үөрэнии хойутаан хааларыгар тириэрдэр. Оҕону үлэҕэ-хамнаска иитии, үөрэтии уратылара оҕо улааппытын, бэйэтэ ону-маны оҥорор кэмэ кэлбитин кэннэ биллэн тахсара, көннөрүү олус ыараабытын биллэрэр. Ол аата үлэлээбэт буолуу үгэһэ хайа-сах иҥэн хаалбытын кэннэ өйдөммүт да иһин, саҥалыы үлэлиир үгэстэргэ үөрэнии эрэйдэниигэ тэҥнэһэр, оҕо утарылаһар, сөбүлээбэт санаатын үөскэтиэн уонна көннөрөн үөрэнэрэ уһун кэми ылыан сөп.

Бу быһаарыы “Трудные подростки” диэн ааттанар оҕолор баар буолууларын, кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара сыыһа иитиллибитин арыйар. Сахалар маннык иитиилээх дьону куһаҕаннык, атаахтык иитиллибит диэн арааран ааттыыллар.

Буор кут киһиэхэ хамсаныыларга үөрүйэх буолуутуттан үөскүүр. Киһи быччыҥнарын санаатын күүһүнэн хамсатар, салайар буоллаҕына буор кут үөскээбитэ биллэр. Киһи үс кутуттан буор кут эрэ эккэ-сииҥҥэ иҥэр буолан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр аналлаах, атын өйдөр-санаалар, ийэ кут айыы буолар уонна салгын кут көтөн, ыһыллан хаалаллар.

Хамсаныыларга үөрэнэн үөрүйэх буолуу кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ утумнааһын диэн ааттанар. Утумнааһын диэн өй-санаа, буор кут, онтон удьуордааһын диэн эт-сиин уратылара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ буолаллар.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй киһи буолууга ыҥырар баҕа санааны үөскэппит, иҥэрбит, ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥорууга ииппит төрөппүттэр “Трудные подростки”, “Переходная возрасть” диэн кыайан киһилии быһыыга иитиллибэтэх оҕолор тустарынан этиилэри билбэккэ эрэ оҕолорун улаатыннарыахтарын сөп.

Оҕо киһи буолууну баһылаан бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн, кыаҕынан олоҕун тупсарары ситистэҕинэ төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ иэстэрин толорбутунан ааҕыныахтарын сөп. (2,130).

Туһаныллыбыт литература

1. “Вести Якутии” хаһыат. 16 ноября 2012. №07.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.