Айыыны оҥоруу

Ай диэн саха төрүт тыла. Бу тыл киһи салгын кута сайдарын быһаарар ураты суолталаах. Атын кыылларга, көтөрдөргө салгын куттара кыайан сайдыбат. Ол иһин өйдөрө-санаалара сайдыыта дьоннортон улаханнык хаалан иһэр.

Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар. (1,23). Ол иһин үчүгэйэ уонна куһаҕана кыайан араарыллыбат курдук. Арай сахалар таҥараларын үөрэҕэ санаа хайдах үгэскэ уларыйарын билэн үөрэҕэр тутуһарыттан “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэр. Куһаҕан санааны элбэхтик санаан үгэскэ кубулутан кэбистэххэ, киһи бэйэтэ ол куһаҕан санаатын оҥорон кэбиһэрэ ордук куһаҕаны үөскэтиэн сөп.

Саныыр санаа туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат, туохтан да хааттарбат. Ол иһин санаа атын, анараа дойдуга сылдьара быһаарыллар.

Илэ диэн сахалар Орто дойдуга сылдьары ааттыыллар. Киһи саныыр санаатын оҥорон туох эмэ быһыыга кубулуттаҕына, санаа илэҕэ кубулуйар, атыттар көрөр, билэр кыахтаналлар.

Оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар сыаналыыллар. Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын үчүгэй диэн сыаналыыра хаһан баҕарар элбэх. Ол иһин бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар, элбэхтэр сыаналыыллара таба буолан тахсар.

Санааны элбэхтик ырытан, сыаналаан, тэҥнээн көрүү айар диэн тылынан этиллэр. Оҥорор быһыыга өссө кубулуйа илигинэ элбэхтик, ырытыы, быһаарыы айар диэн тылынан этиллэр. Ай уонна ар диэн тыллартан холбонон айар диэн тыл үөскээбит. Ар диэн ырдьыгыныыры, бэйэҕэ чугаһаппаты биллэрэр тыл. Бу тыл киһи ураты, саҥаны айар санаатын атыттартан харыстыырын, кистиирин биллэрэрэ ордук суолталаах. Саха киһитэ ону оҥоруом, маны оҥоруом диэн кэпсэнэ сылдьыбат.

Суруйааччы ону-маны, буолар-буолбаты кумааҕыга суруйбута саҥаны айыы буолбатах, саҥаны айыыга бэлэмнэнии эрэ буолар. Сахаларга суруйааччы үлэтин биллэрэр айымньы диэн аналлаах тыл баар. Ай уонна ымньаа диэн тыллартан холбонон үөскээбит айымньы диэн тыл бу суруйар үлэҕэ кыра, ымньанар эрэ саҥаны айа сатааһын баарын биллэрэр.

Ону-маны айар санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, ким да билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолан хааллаҕына айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыл үөскүүр. Ай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ бу оҥорбут быһыыбыт куһаҕан буолан тахсара элбэҕин биллэрэр.

Саҥаны айыы үгэһи үөскэтэр, ол иһин умнуллубат өйдөбүлгэ кубулуйар. Киһи айыыны, уратыны оҥорбутун хаһан да умнубат. Ол иһин айыы диэн өй-санаа үрэллэн, ыһыллан хаалбакка өр сылдьара айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрүн-санааларын үөскэппит.

Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот ураты быһыыта ааттанар. Онтон киһи билэр, оҥорор быһыылара киһи быһыыта диэн араарыллан ааттаналлар. Ол иһин саха дьоно киһи быһыылаахтык олохторун олороллор, оҕолорун киһи буолууга үөрэтэллэр.

Элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатааһынтан элбэх куһаҕан быһыылар үөскүүллэр. Айыыны оҥоруу табыллыбата, сатаммата ордук элбэх. Табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыылар куһаҕаны элбэтэллэр.

Айыыны оҥоруу диэн олохсуйбут үгэстэртэн туорааһын, бэрээдэги, быраабылалары тутуспат буолуу, сиэри таһынан барыы ааттанар. Суоппар суол быраабылатын тутуспакка айаннааһына айыыны оҥоруу буолар. Эдэрдэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара элбээһинэ массыына абаарыйаларын үксэтэр.

Элбэх саҥаны айыыны оҥорууттан омукка сайдыы кэлэр. Бары ыксаабыт санаабытыгар элбэх саҥаны айыыны оҥоро охсон сайдыыны урутаан ситиһиэхпитин баҕарабыт. Бу баҕа санаа төһө да үчүгэйин иһин ситиһиллиитэ улахан уустуктардаах.

Биир эмэ киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорор. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу олус уустук, элбэх үлэттэн, эрэйтэн ситиһиллэр дьыала. Ол иһин учуонайдар, араас патены, сертификаттары ылбыттар отой аҕыйахтар.

Дьон бары саҥаны айан олоххо киллэрэллэрэ кыаллыбат дьыала. Үгүс саҥаны айыылар табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр.

Куһаҕаны оҥорор дьон суох буола иликтэр. Сорохтар анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн саҥаны айан оҥороллоро тохтообот. Олус улахан атомнай буомбалары оҥостон бараннар, ханна саһан бу буомбалартан быыһаналларын билигин толкуйдуу сатыы сылдьаллар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр. (2,24-28). Оҕо билбэтигэр тэптэрэн куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн таҥара үөрэҕэ оҕону харыстыыр, көмүскүүр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.