Ай - икки өрүттээх тыл буолара хаһан да уларыйбат.

Омук тыла төһө аҕыйах дорҕоонноох даҕаны соччонон былыргы, урут үөскээбит тыл буолар диэн үөрэхтээхтэр дакаастаабыттара ыраатта. Дорҕооннорго дорҕоон эбиллэн саҥа тыллар үөскүүллэр. Дьон аан маҥнайгы саҥара үөрэммит тыллара биирдии, иккилии дорҕооннордоох тыллар эбиттэр.

Сахалыы «уу» диэн тыл биир эрэ дорҕоонноох аан маҥнайгы үөскээбит тыл. Сахалар кэннилэриттэн үөскээбит түүрдэр ууну «су» дииллэр, онтон кэлин үөскээбит нууччалар ууну «вода» дииллэр. Омуктар хаһан үөскээбиттэрин тылларын дорҕоонноро эбиллэн иһиититтэн быһаарыыны итинник оҥоруллар.

Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбит тыл буоларынан өйү-санааны кытта дорҕооннорунан тутулуктарын сүтэрбэккэ сылдьар. Саха тыла дорҕооннорун кытта тутулуктарын өйү-санааны быһаарар тылларыттан булан ылыахха сөп. Сахаларга өй-санаа киһи икки; ийэ уонна салгын куттарыгар үөскүүрүнэн икки аҥы; «өй» уонна «ай» диэн тылларынан бэриллэллэр.

«Ө» дорҕоон эти-сиини кытта тутулуктаах. Бу дорҕоонтон өл, өс, өлүү, өбүгэ диэн быһаччы эти-сиини кытта сибээстээх тыллар үөскүүллэр.

«А» диэн өй-санаа баарын быһаарар дорҕоон. Аҥардастыы «а» эрэ дорҕоону саҥарар киһи өйө-санаата аҕыйах буолара биллэр.

Бу «ө» уонна «а» дорҕооннорго «й» диэн өй-санаа хамсааһынын, уларыйарын, куруук халлаан ыйын курдук эбиллэрин уонна көҕүрүүрүн биллэрэр дорҕоон эбиллэн «өй» уонна «ай» диэн өйү-санааны быһаарар тыллар үөскүүллэр. «Й» дорҕоон эбиллиитэ эрэ бу тыллары өйү-санааны быһаарар, хамсааһыны биллэрэр суолталыыр.

«Өй» диэн тыл эт-сиин өйүн-санаатын быһаарар уонна ханнык баҕарар; улахан да, кыра да кыылларга уонна көтөрдөргө барыларыгар баарын биллэрэр. Өйдөөх да ат эбэтэр өйдөөх ыт диэн этиилэри куруук тутталлар. Бары тыынар-тыыннаахтарга өй баарынан, сыыйа сайдарынан итилэргэ ийэ кут үөскүүрүн уонна өйүн-санаатын туругун быһаарар.

«Ай» диэн саҥаны, урут суоҕу айары бэлиэтиир тыл киһиэхэ, кини өйүгэр-санаатыгар эрэ быһаччы сыһыаннаһар, киһиэхэ эрэ саҥаны айар өй-санаа баарын, салгын кут сайдарын биллэрэр.

«Ай» диэн тыл саха тылыгар киһи өйүн-санаатын сайдыытын, саҥаны оҥорор күүһүн баһаарар суос-соҕотох, биир эрэ тыл былыр-былыргыттан баар. Киһи төбөтө, мэйиитэ биирдэрин курдук, бу тыл соҕотох буоллаҕына эрэ ханнык баҕарар; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу өй-санаа киһи төбөтүгэр, мэйиитигэр үөскүүрүн табатык быһаарар.

Бу “Ай” диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны да хаһан баҕарар санаан ылара тугу да оҥорботоҕуна биллибэккэ хаалыан сөп. Бу аҥардас санааттан ханнык да быһыы үөскүү илик буоллаҕына, ай диэн тылынан этиллэр. Ай диэн тылтан айар диэн саҥаны, урут суоҕу санаабытыгар айарбытын быһаарар тыл үөскүүр. Санаабыт санаабытын, саҥаны айыыбытын кумааҕыга да суруйдахпытына айар диэн тылынан бэриллэрэ таба. Санаа өссө да быһыыга кубулуйа, айыы буола илигин биллэрэр.

«Ай» диэн тылтан аҥар, куһаҕаны оҥорор өрүтүн ылан быраҕан кэбиһии хайдах да табыллыбат. Киһи туох баар быһыытын барытын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын соҕотох мэйиитинэн ырытан, оҥорон таһаарарын холбуу быһаарарынан, бу тыл биир эрэ буолара табыллар. Өйү-санааны быһаарар тыл икки буолара хайдах да табыллыбат, киһи мэйиитэ биирин курдук биир эрэ буоллаҕына өй-санаа уларыйарын, эргийэн биэрэрин табатык быһаарар. Айылҕаҕа «Туох барыта икки өрүттээх» тутулуктааҕыттан өй-санаа эмиэ икки аҥы арахсар.

Аһара үчүгэйбин, үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн кэпсиир киһини сахалар итэҕэйбэттэр. Хас киһи барыта араас санаалары; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны даҕаны санаан ылара кыайан бобуллубат, хаайыллыбат. Киһи ханнык баҕарар быһыыны; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа хаһан да хаалбат. Арай, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыыга-майгыга иитиллибит, оннук үгэстэрдээх, өйө-санаата тулуурдаах, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан билэргэ үөрэннэҕинэ эрэ, үчүгэйи оҥороро элбиэн сөп.

Тыл киһи өйүгэр-санаатыгар дорҕооннорун охсууларынан дьайан уларыйыылары киллэрэр. Бу дьайыы тыл иччитэ диэн ааттанар. Элбэхтик «ыы» дорҕоону саҥарар киһи сотору ытыаҕа диэн эттэххэ улахан сыыһа буолбат. Оҕо «ыы» диэн ытаабыта буола оонньоотоҕуна кырдьаҕас эбэбит Лөкүө, бу оҕо сотору ытаары гыммыт быһыылаах диэн сэрэтэрэ өр буолбакка, эбиэттэн киэһэҕэ ситэ тиийбэккэ эрэ кэлэр этэ.

Тааһы тырыта суруйдахха үөскүүр кычыгырыыр тыаһы хайа да киһи тулуйан истибэт, куйахата күүрэр. «Кыы» диэн олус куһаҕан, киһи хаһан да үөрэммэт ыарахан тыаһа. «Ыы» диэн ытааһын дорҕооно киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕооҥҥо киирсэр. Хайа баҕарар тылга «ыы» сыһыарыы сыһыннаҕына куһаҕан өттө улаатар. Холобурга, «ас» диэн баар-суох үчүгэй, тоторор, баҕабытын ханнарар тылбытыгар «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн «аһыы» буолан хааллаҕына, бу хаарыан аспыт буорту буолан куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлэр. Аһыыны ким да сөбүлээбэт. Аһыйдаҕына ас буорту буолар. Бары «ыы» дорҕоонунан бүтэр тыллар ыарахан, куһаҕан өйдөбүллээх тылларын дакаастаан суруйан «Тыл иччитэ» диэн үлэбитигэр билиһиннэрбиппит. (1,16).

Айыы диэн тыл үчүгэй тыл буолбатах уонна сахалыы саҥарар дьоҥҥо хаһан даҕаны үчүгэй тыл буолуо суоҕа диэн бигэргэтиэхпитин сөп. Бу тылы элбэхтик туттубат буоллахпытына эрэ өйбүт-санаабыт туруктаах буолуута үөскүөҕэ, оҕолорбутун киһи быһыылаах буолууга иитэр-үөрэтэр кыахтанабыт. Саха тылын төрүт тутулуга оннук. Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тылы, куһаҕан дьайыылаах тылы үөскэтэллэр. Бу тыллары сэрэхтээхтик туттуохха наада, улаханнык саҥарымыахха, дьону “Айыы буолуҥ” диэн алҕаамыахха, тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьарын умнумуохха, уһугуннарымыахха.

Сахалар куһаҕан тылы элбэхтик туттума уонна улаханнык саҥарыма диэн үөрэтэллэр, «Айыы диэмэ» диэн этэллэр.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна сорох суруйааччыларбыт даҕаны аһара нууччалары үтүктэннэр төрүт тылбытын уларытаары, ханнык эрэ саҥа, сахаларга букатын да суох «аньыы» диэн тылы булан киллэрээри дьулуһаллар, өйбүтүн-санаабытын букатын буккуйаары оҥостоллор. Кинилэр айбыт үөрэхтэрин сыыһаларын арыйан «Айыы үөрэҕин алҕастара» диэн үлэҕэ «Чолбон» сурунаалга бэчээттэммитэ. (2,70). Итэҕэл үөрэҕэ ханнык да сыыһата, токурутуута, онтон-мантан була сатаан эбиниитэ суох буолуохтаах, уһун үйэлэргэ дьон олоҕун уопутун мунньубутун уларыппакка эрэ туһанара эрэйиллэр.

Киһи оҥорбот быһыылара диэн улахан айыылар, хара айыылар буолаллар уонна киһи олоҕун соҕотохто уларытар, эргитэ тутар кыахтаахтарыттан олус улахан сэрэхтээх буолууну ирдииллэр. Холобурга, оҕо саҥа айыыны оҥорон урут хаһан да киирбэтэх чараас мууһугар киирдэҕинэ ууга түһүөн сөп. Бэйэтин уонна төрөппүттэрин олохторо тосту уларыйан хааларыгар тириэрдэр. Үөһээ ыттан баран сыыһа туттан дөлбү түстэҕинэ эмиэ оннук. Маннык улахан айыылар киһи оҥорбот быһыылара диэн ааттаналлар, дьоҥҥо, ордук оҕолорго олус кутталлаахтар.

Сахалар киһи өйө-санаата маннык икки аҥы уратылааҕын былыр үйэҕэ арааран билэн олохторугар тутталлар. Ону баара сүүрбэһис үйэҕэ таҥараны, айыыны билиммэт коммунистар буккуйан кэбиспиттэрин билигин кэлэн тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна оччотооҕу учуонайдар, учууталлар салҕаан иһэллэрэ ордук хомолтолоох.

Дорҕоон дьайыыта кэлэр көлүөнэттэн саҕалаан тиийэн эрэрэ биллэн барар. «Па-па» диэн куһаҕан дорҕооннор дьайыылара тиийэн, билигин кэлэн нууччалар эр дьонноро букатын буорайан, эстэн, ахсааннара сыл аайы мөлүйүөҥҥэ эрэ тиийбэт киһинэн аҕыйаан иһэр. Дьахталлар «па-па» диэн куһаҕан дорҕоонноох тылынан баар-суох аҕаларбытын оҕолорунан ааттаталларыттан, ыҥыртаралларыттан биһиги эр дьоммут эмиэ мөлтөөн-ахсаан сылдьаллар.

Эр дьон мөлтөөтүлэр диэн билигин бары билинэллэр, бары арыгыһыттар, үлэни-хамнаһы кыайбаттар, бэлэмҥэ эрэ бэрт буоллулар дииллэрэ элбэх. Куруук аанньа ахтыллыбат, куһаҕаннык этиллэ сылдьар дьонтон туох да үчүгэй тахсыбат «Па» дорҕоон хаһан баҕарар куһаҕан дьайыыта тиийэ турар.

Сахабыт тылын үөрэппитэ буола сылдьан буккууру киллэрэ сатыыр икки сирэйдээх тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, аһара нууччалары үтүктэннэр өйбүт-санаабыт үөрэҕин, таҥарабыт итэҕэлин, тылын, өйүн-санаатын тутулуктарын буккуйа сатыыллар. Ол эрээри таҥараны билинээччилэр, итэҕэйэн олохторугар туһанааччылар үлэһиттэр, уустар, оҥорон-тутан таһаарааччылар буолаллар уонна элбэх ахсааннаахтар.

Айыыны оҥоруу куһаҕанын үлэһит дьон ордук билэллэр. Үлэҕэ-хамнаска сылдьан биир сыыһа туттунуу эбэтэр саҥаны айбыта буола сатааһын табыллыбатаҕына, киһи олоҕун төрдүттэн уларытан, таҥнары эргитэн кэбиһэр кыахтааҕын таба сыаналыыллар. Айыыны оҥоруу киһи билбэт, оҥорбот быһыыта буоларынан үгүс өттө куһаҕан быһыыга киирсэрин кырдьаҕас үлэһиттэр бары кэриэтэ билэллэр.

Таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга аналлаах. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн оҕону үөрэтэр. Бэйэтэ көрсүө, сэмэй киһи оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр кыаҕа улахан. Олох араас түгэннэригэр сыыһа-халты туттуммат, тулуурдаах, үлэһит дьон оҕолорун киһи быһыылаахтык үөрэтэннэр омугу элбэтэллэр уонна сайыннараллар. (3,6).

Туһаныллыбыт литература уларыт

1. “Киин куорат” хаһыат. Балаҕан ыйын 21 күнэ 2006 с.

2. «Чолбон» сурунаал. 8 / 2006 с.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.