Алжир
Алжир (араб. الجزائر, al-Jazā’ir) диэн Хоту Африка дойдута. Иэнинэн Африка иккис улахан дойдута. Кирбиилэhэр Тунистыын хотугулуу-илин, Лиибийэлиин илин, Нигердыын соҕуруулуу-илин, Малилыын уонна Мауританиялыын соҕуруулуу-арҕаа, Марокколыын хотугулуу-арҕаа уонна Сир ортотунааҕы байҕаллыын хоту. Иэнэ 2,400,000 km² уонна олохтоохторун ахсаана 35,000,000. Киин куората Алжир.
| Алжир Дьон Демократ Республиката الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية al Jumhuriyya al Jazaa'iriyya al Demoqratiyya ash Sha'biyya |
||||
|---|---|---|---|---|
|
||||
| Ыҥырыыта: بالشعب وللشعب | ||||
| Өрөгөй ырыата: Kassaman |
||||
 |
||||
| Киин куората (уонна саамай улахан куорат) | Алжир | |||
| Ил тыла | Араб тыла Француз тыла |
|||
| Региональнай тыллар | Бербер тыллара Кабил тыла |
|||
| Олохтоохтор ааттара | Algerian | |||
| Дьаhалтата | Республика | |||
| - | Президент | Абдельмаджид Теббун | ||
| - | Премьер миниистир | Абдельазиз Джерад | ||
| Историята | ||||
| - | Хаммадид династията | 1014 ыла | ||
| - | Осман салалтата | 1516 ыла | ||
| - | Франция салалтата | 1830 ыла | ||
| - | Францияттан тутулуга суох буолуу | От ыйын 5 1962 | ||
| Иэнэ | ||||
| - | Бүтүн | 2 381 741 km² (11th) 919 595 sq mi |
||
| - | Уу (%) | negligible | ||
| Олохтоохторо | ||||
| - | 2008 estimate | 33,769,669 (35th) | ||
| - | 1998 census | 29,100,867 | ||
| - | Олохтоох чиҥэ | 14/km² (196th) 36/sq mi |
||
| БИО (АКП) | 2007 estimate | |||
| - | Total | $224.933 billion (38th) | ||
| - | Per capita | $6,538 (88th) | ||
| БИО (номинал) | 2007 estimate | |||
| - | Total | $134.275 billion (48th) | ||
| - | Per capita | $3,903 (84th) | ||
| Дьини (1995) | 35.3 (medium) | |||
| КСИ (2007) | ▲ 0.733 (medium) (104th) | |||
| Валюта | Алжир динаара (DZD) |
|||
| Кэм зоната | CET (UTC+1) | |||
| Ил домен | .dz | |||
| Телефон кода | +213 | |||
Алжир Араб Лигатын, Холбоһуктаах Нациялар, Африка Униятын уонна OPEC кыттааччылара.
Францияттан 1962 сыллаахха тутулуга суох буолбут. Тутулуга суох буолуу күнүн от ыйын 5 күнүгэр бэлиэтииллэр.
Устуоруйата
уларыт1954–62 сс. Францияттан босхолонор сэрии буолбута. 1962 сыл кулун тутар 18 күнүгэр Эвиан-ле-Бен куоракка Алжир уонна Франция ыккардыгар сэриини тохтотор сөбүлэҥ түһэрсиллибитэ.
Эвиан сөбүлэҥин ол сыл муус устар 8 күнүгэр Франция референдумумунан бигэргэппитэ (91 %). Алжирга бэйэтигэр Алжир статуһун туһунан референдум от ыйын 1 күнүгэр буолбута; алжир олохтоохторун 100 % кэриҥэ куоластаабыт киһитэ дойду тутулуга суох буолуутугар куоластаабыттара. От ыйын 3 күнүгэр Франция бу түмүгү билиммитэ, уонна от ыйын 5 күнүгэр тутулуга суох буолуу олоххо киирбитэ.
Харки хамсааһын
уларытАлжир тутулуга суох буолуутун иһин сэрии (1957-1962) кэмигэр Франция олохтоох дьонтон (араабтартан уонна бербердартан) турар сэбилэниилээх күүстэри тэрийбитэ. Ол этэрээттэри харки диэн ааттаабыттар (фр. harki, араб. حركة — Алжиирга туһаныллар арааб түөлбэ тылыгар харкаа диэн саҥарыллар, стандартнай араабтыы харака — «хамсааһын»). Франция олохтоох дьон өйөбүлүн көрдөрөөрү бу этэрээттэргэ элбэх киһи ыла сатыыра, сэриилэһэр кыахтарын иҥин көрбөттөрө, лояльнай эрэ буолууларынан салайтараллара. Сэрии бүппүтүн кэннэ олохтоох французтары уонна дьэбириэйдэри Францияҕа көһөрбүттэрэ. Оттон харкаалары, сэрии сэптэрин былдьаан баран үгүстэрин хаалларбыттара. Харкаа уопсай ахсаана сыанабылынан 200000—250000 эбит буоллаҕына Алжиртан 42500 киһи дьиэ кэргэннирээн күрээбиттэрэ. Хаалбыт дьону маассабайдык репрессиялаабыттара, сыанабылынан 10-тан 150 тыһ. диэри киһини өлөрбүттэрэ. Францияҕа эвакуацияламмыт харкаалары французтар курдук көрбөтөхтөрө, омук дойдутуттан күрээн кэлбит дьон курдук көрбүттэрэ, онон кинилэртэн куттал суоһаабатын диэн лааҕырдарга укпуттара, онно 1971-76 сыллаахха диэри сыппыттара.
Алжииргэ бэйэтигэр харкаалары коллаборааннар уонна таҥнарыахсыттан быһыытынан сыаналыыллар, абааһы көрөллөр.
2012 сыллаахха Франция бэрэсидьиэнэ Николя Саркози судаарыстыба харкилары бырахпыт буруйун билиммитэ. Ол саҕана дойдуга мөлүйүөн аҥаара харкаалар уонна кинилэр сыдьааннара олороллоро.
2021 сыл балаҕан ыйыгар Франция бэрэсидьиэнэ Эмманюэль Макрон харкаалартан уонна кинилэр сыдьааннарыттан бырастыы гынарга көрдөспүтэ, уонна хоромньуну боруостуур сокуон ылыныллыаҕын туһунан эппитэ. Балаҕан ыйын 25 күнэ Франция үрдүнэн Харкаалары чиэстиир күнүнэн биллэриллибитэ.