Атырдьах салаатыныы арахсыы

Атырдьах салаатыныы арахсыы диэн өйдөспөт буолууттан тус-туспа барыы ааттанар.

Олох сайдыытыгар, биир кэмҥэ туран, тохтоон хаалбатыгар аналлаах хамсааһын дьон бииргэ олорууларыттан, оҕолонон-урууланан, саҥа үһүс киһини үөскэтиилэриттэн үөскээн тарҕанар. Дьон холбоһуулара, саҥа, кэлэр көлүөнэни, үһүс киһини үөскэтиилэрэ уонна улааппыт оҕолор арахсыылара хамсааһыны үөскэтиилэрэ сайдан иһэр олох сокуона буолар.

Дьоҥҥо ыал буолан бииргэ олоруу, биир санааланыы эбэтэр арахсыы, тус-туспа барыы хаһан баҕарар кэлэн ааһаллар. Дьон холбоһон ыал буолууларыттан, оҕолонууларыттан үһүс киһи, үһүс омук үөскээн тахсара олоххо саҥалыы хамсааһыны үөскэтэн иһэр.

Саҥа киһи үөскээн, улаатан тахсарыттан үөскүүр хамсааһын дьон ахсааннарын элбэтэрин сайдан иһэр омуктар тулуйар кыахтара улахан. Саҥа дьон эбиллиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Сайдан, кэҥээн иһэр экономикалаах дойдулар саҥа дьон эбиллэриттэн сайдыылара күүһүрэр буоллаҕына, мөлтөх экономикалаах дойдуга дьон хайдыһыылара, тус-туспа барыылара улаатан, кэҥиир. Мөлтөх экономикалаах дойдуга маннык балаһыанньа үөскээтэҕинэ саҥа дьон ахсаана эбиллиититтэн саҥа омук үөскээн сир былдьаһыыта таҕыстаҕына дьон сэриилэспэккэ эрэ сирдэрин туран биэрэллэрэ билигин да кыаллыбат.

Биир ыал олоҕун туһунан сокуоннары дьон оҥорон туһана сылдьар буоллахтарына, омуктар холбоһууларын уонна арахсыыларын туһунан суруллубут сокуоннар суохтар. Югославия элбэх омуктартан холбоммут государствота үрэллиитэ уонна арахсыылара уһун кэмнээх сэрии түмүгэр атыттар биллэр көмөлөрүнэн эрэ кыаллыбыта. Элбэх омуктартан холбоспут империялар кэмэ кэллэҕинэ арахсыыга тиийэллэр. Билигин Россияҕа оннук быһаарыылаах кэм кэлбитэ бэлиэтэнэр.

Биир ыал олоҕо; холбоһуулара, арахсыылара омуктар олохторугар хатыланан, улаатан кэлэр. Саҥа омук икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар үөскээн ахсааннара эбиллэн, кырдьаҕастары икки аҥы үрүрүйэн баралларыттан этиһиилэр, охсуһуулар, өлөрсүүлэр үөскээн тахсалларын сахалар олоҥхолоругар кэпсииллэр. Омуктар арахсыылара олорор сирдэрин былдьаһыыларыттан ордук улахан араллааннаах буолара быһаарыллар.

Сэбиэскэй былаас эстиитигэр 1991 сыллаахха эйэлээхтик арахсан үөскээбит Украина республиката билигин 2014 сыллаахха үрэллии кэмигэр киирэн сылдьар. Икки улахан, тус-туспа тыллаах омуктартан холбонон үөскээбит Украина республикатын экономиката мөлтөөһүнэ, Россияттан улахан тутулуктаныыта арахсыы сүрүн төрүөтэ буолла. Бу кэмҥэ элбэх сир баайын атыылыыр Россия Украина элбэх ахсааннаах нууччаларын бэйэтигэр тарда сатаан арахсыы хамсааһынын үөскэтэр. Онтон Европа дойдуларын диэки санаалаах арҕааҥҥы уобаластар Россияттан арахсыыны модьуйаллар. Икки өрүт иккиэн арахсыыны модьуйаллара Украина республиката үрэллэригэр тириэрдэр кыахтаах.

Үс салаалаах атырдьах ойууну гиэрбэ оҥостубут украинецтар арахсалларын, тус-туспа баралларын эрдэттэн биттэнэн билбит эбиттэр. Украинецтар уонна нууччалар диэн икки аҥы арахсаннар тус-туспа баран саҥа республикалары үөскэтээри олорор сирдэрин былдьаһан сэриилэһэн эрэллэр.

Тус-туһунан тылынан саҥарар омуктар бэйэлэрин тылларын ордук харыстыыр, үөрэтэр санаалара улааттаҕына тус-туспа арахсалларыгар тиийэллэр. Дьон бииргэ олоруулара кыаллыбат турукка тиийдэҕинэ арахсаллара, тус-туспа олороллоро ордук туһалаах. Кэргэнниилэр арахсыыларын бары дойдулар сокуоҥҥа киллэрбит буоллахтарына, омуктар арахсыыларыгар ханнык да сокуон оҥорулла илик. Арай олох уопута эрэ баар. Югославия государствота үрэллиитэ уһуннук сэриилэһии, өлөрсүү кэнниттэн тастан көмө күүһүнэн ситиһиллибитэ.

Биир улахан государство иһигэр олорор сири үллэстэн сэриилэһиини гражданскай сэрии диэн ааттыыллар. Дьон бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар туох эмэ бэлиэлэринэн арахсан уһуннук сэриилэһэллэр. Маннык сэриилэр үгүс өттүлэрэ омуктарынан арахсан сэриилэһииттэн үөскүүллэр. Кэлин кэмҥэ итэҕэллэринэн тус-туспа арахсан сэриилэһиилэр эмиэ баар буоллулар. Билигин, 2014 сыллаахха Ирак республикатыгар мусульманнар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сунниттарга уонна шииттэргэ арахсан сэриилэһэ сылдьаллар.

“Атырдьах салаатыныы арахсыы” диэн дьон бэйэ-бэйэлэриттэн букатыннаахтык тэйсиилэрэ, арахсыылара, олоххо тус-туспа суолу тутуһуулара ааттанар. Бу этии биирдиилээн дьоҥҥо сыһыаннаах курдугун иһин омуктар арахсыыларын эмиэ табатык быһаарар. Бииргэ уһуннук олорбут омуктар арахсыылара эйэлээхтик барбыта остуоруйаҕа биллибэт. Омуктар арахсыылара олорор сирдэрин үллэстиигэ тириэрдэрэ сэриилэһии үөскээн тахсарыгар тириэрдэр уонна аймахтыылар икки ардыларыгар барарынан уһун, кырыктаах, эйэлэһимтиэтэ суох буолара сабаҕаланар.

Олус уһун үйэлээх сахалар атын омуктардыын бииргэ олорбуттара, саҥа омуктары үөскэппиттэрэ элбэҕинэн бу арахсыы туһунан билэллэр. Омуктар арахсыылара хаһан эрэ кэмэ кэллэҕинэ эмиэ тиийэн кэлэрин сахалар билэн “Атырдьах салаатыныы арахсыы” диэн этиини туһаналлар.

Арахсыы кэнниттэн “Икки харахпар көстүмэ” диэн этии таҕыстаҕына тэйсии букатын ыраатан, тэйэн биэрэригэр тиийэр. Уһун үйэлээх сахалар олохторугар арахсыы, тэйсии элбэхтик буолан ааспыта олоҥхолорго кэпсэнэр. Былыргы олоҥхо кэмигэр дьон бэйэ-бэйэлэрин айыыларынан уонна абааһыларынан ааттаһан икки аҥы арахсан баран уһуннук сэриилэһэллэр.

Сэбиэскэй Сойуус эстэн үрэллиитигэр үс салаалаах атырдьах салаатын курдук гербэни ылыммыт украинецтэр билигин арахсан ыһыллар кэмнэрэ кэлбит. Сэриилэһэн да туран тус-туспа республикалары тэрийэ сатааччылар элбээтилэр. Туспа баран арахсыахтарын баҕалаахтарга элбэх сир баайдаах Россия көмөтө улаханыттан арахсааччылар ордук элбэхтэр.

Үс салаалаах бэлиэ куһаҕан, арахсыыга тириэрдэр суолтатын туһунан “Ойуу сабыдыала” диэн ыстатыйаҕа арыйан “Эдэр саас” хаһыакка 2011 сыллаахха бэчээттэммитэ. (1,7). Манна сахаларга сымыйа итэҕэли оҥорооччу Тэрис маннык, атырдьах ойуулаах бэлиэни сүүһүгэр кэтэ сылдьара куһаҕан диэн суруйан бар дьоҥҥо тириэрдиллибитэ.

Сахалары нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ эмиэ үрэйээри, ыһаары, үс аҥы араараары үс салаалаах бэлиэни ымыы оҥосто сатыы сылдьаллар. Бу дьонтон сэрэхтээх буолуу эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

Омук иллээх, эйэлээх, түмсүүлээх буолуута ымыы бэлиэттэн улахан тутулуктаах. Үөһээ тиийэн холбоһор үс муннуктаах көстүү дьону холбуур, биир санаалыыр күүһэ улахан. Хайалаах дойдулар олохтоохторо биир санааланыылара элбэҕин үрдүк хайалар уһуктарын көстүүлэрэ оҥорор. Египет улахан пирамидаларын халлааҥҥа харбаспыт көстүүлэрэ биир санааланыыны үөскэтэллэр.

Күн төгүрүк ойуута биир санааланыыны төрүттүүр күүһэ улахан. Күн сардаҥаларыттан үөскээбит кэтирээн тахсан иһэр салаалардаах ортотугар төгүрүктээх ымыы бэлиэ күнү таҥара оҥостор сахалар бэлиэлэрэ буолар. Бу ымыы бэлиэни ылыннахха сахалар түмсүүлээх буолуулара үөскээн салгыы сайдаллара кыаллар.

Элбэх сыыһалардаах, сымыйа үөрэҕи тарҕатар “айыы үөрэҕин” тохтотор кэм буолла. Кинилэр айбыт үс салаалаах ымыы бэлиэлэрэ омук дьоно түмсүүлээх буолууларыгар тириэрдибэт, үрэйэр суолталаах бэлиэ буоларын билэн албыҥҥа киирэн биэрбэттэр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Саха сирэ. Эдэр саас хаһыат. с. 7. 14.09.11.