Балатон
Балатон (мадь. Balaton, ниэм. Plattensee, словак. Blatenské jazero, словен. Blatno jezero, лат. Pelso) — Венгрия арҕаа өттүгэр сытар күөлэ. Киин Эуропа ордук улахан күөлэ. Балатон кытыла — Венгрия биллэр курорт сирэ, минерал уонна сылаас уу дьүктэлэринэн биллэр. Күөлгэ уу көлө устар.
Сүрүн информация уларыт
География уларыт
Күөл Орто Дунай хочотугар тектоника оҥхойугар Баконь хайаларын тэллэҕэр сытар. Будапештан күөл хотугу-илин уһугар дылы 100 км кэриҥэ.
Күөл иэнэ 594 км², уһуна — 79 км, кэтитэ 1,2 — 12,4 км дылы. Муора таһымыттан 104 м үрдүк сытар. Орто дириҥэ 3,6 м, муҥутуур дириҥэ 12,5 м. Кытылын уһуна 236 км, уу сабардама 1,9 км³, уу тардыытын иэнэ — 5181 км².
Балатон соҕуруу-илинтэн хотугу-илиҥҥэ дылы уһун синньигэс көрүҥнээх. Соҕуруу өртө сүрүннээн дэхси сир; хотугу өртүгэр хас да дириҥэ суох хомолоох уонна биир улахан тумул арыылаах — Тихань. Тумул арыы уһугуттан утары турар кытылга дылы баара-суоҕа 1,2 км — күөл ордук синньигэс сирэ.
Гидрография уларыт
Балатон биир дэҥҥэ көстүүтэ кыра дириҥэ буолар. Орто дириҥэ 3 м кэриҥэ, муҥур дириҥ сирэ — Тихань оҥхойо (12,5 м) Тихань тумул арыытын таһыгар. Күөл түгэҕэ кумах. Кыра дириҥэ күөл уутун үчүгэйдик сылытар, сайынын күөл уутун температурата 21-22 °C, ардыгар 26 °C дылы сылыйар. Балатон уута ыраас, ол гынан баран планктонтан сылтаан дьэҥкирэ суох. Уу өҥө сырдык от күөҕэ, погодаттан уонна күн кэмиттэн тутулуктаах.
Балатоҥҥа элбэх кыра өрүстэр түһэллэр, олортон улаханнара Зала; күөлтэн Шио өрүс тахсар, билигин Дунайга түһэр каналга кубутуллубут.
Климат уларыт
Күөл тула климата континент-сымнаһыар. Ыам ыйтан балаҕан ыйын бүтүүтүгэр дылы күннээх. Кыһына сылаас, ол гынан баран күөл хас кыһын ахсын мууһунан бүрүллэр. Муус халыҥа 10-20 см, арыт кэмҥэ 70 см дылы. Күөлгэ күүстээх тыал түһэр түбэлтэлээх.
Флора уонна фауна уларыт
Күөлгэ балык 25 көрүҥэ баар, лицензиянан балыктыахха сөп. Ордук балыктанар көрүҥ — карп. Балатоҥҥа элбэх куба олохсуйар, кинилэр ахсааннарын аналлаах сулууспа дьарыктанар. Күөл кытылларыгар элбэх кыстаабат көтөр уйаланар — аистар, цаплялар, хаастар, кустар уо.д.а. Кыра Балатон тулатыгар, Каполнапуста дэриэбинэ таһыгар, заповедникка буйволы иитэллэр.
Балатон уонна Киш-Балатон кытылын устатынан кулуһунан үүммүт. Кулуһун күөл экологиятыгар элбэх туһаны аҕалар: от быыһыгар көтөрдөр уйаланаллар, балык ириҥэлэнэр. Ону таһынан хомус күөл уута бэйэтэ ыраастаныытыгар сүрүн оруолу онньуур. Кыһынын хомуһу кыратык охсоллор, охсуллубут хомус экспортка атыыланар. Хомус күөл иэнин 2 % хабан үүнэр.
Курорт уонна туризм суолтата уларыт
Балатон күөл — Венгрия биир сүрүн курорт хайысхата буолар. Кытылга сынньалаҥы кытта парус спорда уонна балыктааһын хайысхалара тарҕаммыттар. Туристар айылҕа уонна история памятниктарын сэҥээрэллэр.
Балатоҥҥа сынньалаҥ эмтэнии былыр былыргаттан баар эбит. Балатонфюред санаторийдара сүрэх ыарыыларыгар идэтийэллэр, Хевиз күөлүгэр сүһүөх ыарыыларыгар, Балатон үрдэлин хайа хаспахтарыгар тыҥа ыарыыларын «хаспах салгынынан» эмтииллэр эбит. Ону таһынан күөл кытылларыгар араас минеральнай уу дьүктэлэр тыгаллар.
Транспорт уларыт
Күөл устун кыра таһымнаах судналарынан уонна катамараннарынан быыстала суох пассажирдар рейстэрэ оҥоһуллар. Уу устун устарга-круизтыырга «Helka» пароход (1891 с.) туттуллар. Күөлгэ 20 тахса суудна тиксэр сирэ баар, суудналар күөл кытыытынан хас пристань ахсын тохтоон ааһаллар.
Кестхэй таһыгар «Шармеллек» диэн аан дойду таһымнаах аэропорт сытар. Аэропортан быыстала суох Берлиҥҥа, Цюрихха, Штутгартка, Копенгагеҥҥа уонна Лондоҥҥа көтөллөр. Чартер рейстэрэ сайынын Москваҕа, Франкфурт-на-Майне, Гамбургга, Дюссельдорфка көтөллөр.
Күөл хоту уонна соҕуруу өттүнэн Балатон тула сытар куораттары холбуур тимир суоллара ааһаллар.