Болугур Айыытын харыстыахха

Болугур Айыытын харыстыахха диэн ыҥырыы айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх тылбытын уларыппакка ананар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан бэйэлэрэ айыы буолбатахтарын билинэн айыы аймахтарынан ааттаналлар. Бу ааттаныы дакаастабылынан билигин баар, сааһырбыт дьон хайа эрэ өлбүт аймахтарын, эһэлэрин, эбэлэрин өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга баран айыы буолан сылдьаллара, түүллэригэр көстөллөрө буолар. Үөһээ дойдуга сылдьар өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, айыылар аймахтара сиргэ, Орто дойдуга олороллоро бигэргэтиллэр.

Айыылар киһи түүлүгэр киирэн сорох ыксаллаах түгэннэр кэлэн иһэллэрин биллэрэллэрин тэҥэ, сороҕор түүлгэ киирэн эмтии, көмөлөһө сатыыллара чахчы. Айыылары харыстааһын диэн киһи уҥуоҕун тыыппат, алдьаппат, бэйэтин улаханнык ааттаан ыҥырбат, киһи уҥуоҕар мунньустан, айдааран үргүппэт буолуу ааттанар.

Улахан баай ыаллар кыыстара, бэйэтигэр тиийинэн өлбүт Сыҥалаабыт Лыгый диэн эдэр дьахтар кэлин олус улахан үөр, айыы буолбута биллэр. Дьон өй-санаа үөрэҕин билэр, олохторугар туһанар эрдэхтэриттэн, былыргыттан Болугур Айыыта диэн ааттыыллара биһиэхэ тиийэн кэлбит.

Киһи тыыннаах, эттээх-сииннээх Орто дойдуга киһи буолан олоҕун биирдэ эрэ олорор. Киһи бэйэтигэр тиийиниитэ олус улахан, сиэри таһынан барар ыар, хара айыытын оҥостуута буолар. Бу быһыы хаһан да уларыйбат, куһаҕан, ыар, быһыы буолар. Бэйэҕэ тиийиниини сахалар киһи хаһан да оҥорбот, сиэри таһынан барар ыар быһыытынан, хара айыыны оҥоруунан ааҕаллар.

Айыы буолуу диэн киһи өллөҕүнэ биирдэ кэлэр өй-санаа тосту уларыйыыта, тус-туспа ыһыллыыта буолар уонна киһи буолан бүтүүнү биллэрэр. Киһи буолан бүтүү, өлүү олус ыар быһыы буоларынан айыы диэн тыл элбэхтик туттуллубата, улаханнык саҥарыллыбата ирдэнэр.

Бэйэҕэ тиийинии диэн кыаттарыы, тулуура суох буолуу, киһи оҥорор быһыытын, сиэри аһара барыы, олох ыараханын тулуйбакка олохтон бэйэ баҕатынан туорааһын, бэринии, ыар, хара айыыны оҥоруу буолар. Баай ыал мааны, атаах, аһара көҥүлүнэн сылдьан улааппыт кыыстара ыал буолан олоҕу олорууну тулуйбакка бэйэтигэр тиийиммитэ, кэлин улахан үөр, айыы буолбутун Болугур Айыыта диэн ааттаабыттара биһиэхэ тиийэ кэлбит.

Сымыйаны үөрэтэр «айыы үөрэҕэ» Болугур Айыыта оҥорбут ыар быһыытын быһаарыыга кэлэн син иҥиннэ. Айыы диэн тылы үчүгэй эрэ оҥоро сатааччылар кыайан быһаарбат кыахха киирдилэр. Сыҥалаабыт Лыгый киһи оҥорбот ыар, олус куһаҕан быһыытын, бэйэҕэ тиийиниини, хара айыыны оҥорон өйө-санаата үөр буолбута, Болугур Айыыта диэн аатырбыта хаһан да уларыйбат.

Болугур Айыыта олус ыар, куһаҕан быһыыны оҥорон айыы буолбутун уларытыы, тупсарыы кыаллыбат. Куһаҕаны оҥоруу эмиэ айыы диэн ааттанара, киһи оҥорбот быһыыта буолара хаһан да уларыйбат. Киһи өйүттэн-санаатыттан оҥоруллан тахсар ураты быһыы буолара хаалан хаалбат. Киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕын бу айыы диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүлүн илдьэ сырыттаҕына эрэ табатык быһаарар кыахтанар.

Сахаларга айыы диэн тыл икки утарыта өйдөбүлү, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу иҥэринэн сылдьарынан, өй-санаа ити уратытын билэртэн, олоххо быһаччы туһана сылдьартан киэн туттуу, атын омуктартан улахан уратыбытын билинии буолар.

Айыы диэн тылбытын уларыта сатааччылар аһара баран Болугур Айыытын үрдүгэр түһэн хайдах ааттанарын кытта уларытан эрэллэр. Кинилэр Болугур Айыыта диэн ааттанарын аны уларытан Болугур «аньыыта» диэн суруйа сатыыр буоллулар.

Тумарча – Егоров В.Н. «Өбүгэ тыына», «Одьулууннар» диэн 2010 сыллаахха бэчээккэ тахсыбыт кинигэтигэр 182 страницаҕа «Сыыдам Сыҥалаабыт үөр буолбут, абааһы, аньыы, букатын илэ сылдьар үһү» диэн этитэн суруйда.

Өй-санаа үөрэҕин билбэт аата нууччалары үтүктүү олус сиэри таһынан баран эрэр. Баччааҥҥа диэри Болугур Айыытыгар саба түһэ иликтэр этэ. Тумарча суруйуутун кэнниттэн үтүктэн барааччылар эмиэ баар буоллулар. Айыы диэн тылбыт өйү-санааны быһаарар уратыларын билбэт эрээри сиэри-туому үөрэппитэ буолан халыйыыны үөскэтээччилэр бааллар.

Федоров Афанасий Семенович «Өбүгэ сиэрэ-туома» диэн 2011 сыллаахха тахсыбыт улахан үлэтигэр 17 страницаҕа айыыларбытын ааҕарыгар Болугур «аньыыта», Алтан «аньыыта», Бахсы «аньыыта» диэн уруккута айыы диэн ааттаналларын уларытан суруйар.

Айыылары уларытан «аньыы» диэн суруйууну айыыларбыт, былыргы өбүгэлэрбит чахчы сөбүлүөхтэрэ суоҕа. «Аньыы» диэн тыл өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох, сахалар тыллара буолбатах, урукку кэмнэргэ бу тыл букатын суох этэ. Православнай таҥара үөрэҕин сахалыы тылбаастаарылар нуучча аҕабыттара булан кэбиспит тылларын сымыйаны үөрэтэр “айыы үөрэҕэ” билигин дьоҥҥо киллэрэ сатыыр.

Бары саха тылын харыстыы сатыыллар. Хантан эрэ сахаларга суох тылы булан өй-санаа үөрэҕэр киллэрэ сатааһын тылы харыстааһын буолбатах, алдьатыы, үрэйии буолар.

Бары суруйа сатыыр омуннарыгар, куһаҕаны үтүктэр санааларын күүһүттэн айыылары барыларын «аньыы» диэн ааттыылларыгар тиийэн эрэллэр. Бу үтүктээччилэр аҥардастыы үчүгэй айыы диэн олоххо суоҕун билиэ этилэр. Үчүгэй диэн сананар Байанай айыы тугу да бэрсибэккэ үгүс булчуттар кэргэннэрэ бары хоргуйан өлөллөрө. Сотору бары билэр Байанай айыыбытын эмиэ «аньыы» диэҥҥэ уларыта сатыылларыттан харыстыахха.

Болугур Айыытын үрдүгэр түһүмүөххэ, «аньыы» диэҥҥэ уларытымыахха. Бэйэтинэн айыы диэнинэн сылдьыа этэ. Бэйэҕэ тиийинии диэн киһи хаһан да оҥорбот, сиэри таһынан барар куһаҕан быһыыта, саҥаны айыыта буолара хаһан да уларыйбат. Айыыны оҥоруу сиэри кэһии, киһи быһыытын тутуспат буолуу буолар. (1,120).

Сымыйаны үөрэтэр «айыы үөрэҕин» тохтотор кэм кэллэ. Айыы үчүгэй, олоххо туһалаах буолара билиннэҕинэ, олох уопутунан дакаастанна5ына эрэ Үрүҥ айыы диэн туспа араарыллан ааттанар. Улахан таҥарабыт Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанара былыргы салайааччы оҥорбут бары быһыыларыттан үрүҥүн, үчүгэйин эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туһанарбытыгар аналлаах. Үчүгэй быһыылары үтүктэр туһугар таҥара аатын иннигэр үрүҥ диэн быһааран биэрэр тыллаах туттуллар.

Суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар өй-санаа үөрэҕин билээччилэр буолбатахтар. Арай урукку, эстибит сэбиэскэй былааска мааныламмыт тобохторо буолаллар. Кинилэр эстибит сэбиэскэй былаас революцияны оҥорон олоҕу тосту уларытарбыт «үчүгэй» диэн өйдөбүллэрин хааллара иликтэриттэн айыыны оҥорууну барыларын «үчүгэй» диэн этэллэрин өссө да уларыта иликтэр. Бары өбүгэлэр Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьалларын уларытыы кыаллыа суоҕа, айыылары «аньыы» диэҥҥэ уларыта сатаабаккыт бэйэҕитигэр ордук буолуоҕа.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.