Буор куту эрчийии

Буор куту эрчийии диэн хамсаныылары оҥорууга үөрэнии ааттанар.

Билигин аныгы үөрэх быһааран эрэринэн эбэтэр сахалар былыргы ойууннара билиилэринэн-көрүүлэринэн өй-санаа диэн эттэн-сиинтэн бэйэтэ туспа сылдьар ханнык эрэ биологическай көрүҥ, эньиэргийэ түмсүүтэ буолар. Бу өй-санаа көстүүтэ ханнык эрэ сабардамы ылар уонна киһи хараҕар көстүбэтэҕин иһин аныгы прибордар быһаарыахтарын сөп.

Эти-сиини быһаччы хамсатарга сыһыаннаах, аналлаах өй-санаа түмүллүүтүн сахалар кут диэн ааттыыллар уонна үс таһымҥа; буор, ийэ уонна салгын кут таһыма диэннэргэ араараллар.

Бары күөх үүнээйилэр, мастар органическай, биологическай көрүҥнэргэ киирсэллэр. Сахалар быһааралларынан бу көрүҥнэргэ барыларыгар буор куттаахтар. Бу үүнээйилэргэ эттэрин-сииннэрин тас өттүнэн өй-санаа кыра таһыма - буор кут баар.

Үүнээйилэргэ буор кут баарын быһаарар бэлиэнэн үүнээйи бытааннык да буоллар хамсыыра буолар, этигэр-сиинигэр ыарыы, алдьаныы буоллаҕына сыҕарыйар, бааһын-үүтүн оһорунар, кыаҕа баарынан куота сатаан көрөр. Күн уота, сырдык хантан кэлэрин батыһан үүнээйи сэбирдэҕэ ол диэки хамсаан, эргийэн биэрэн иһэр. Үүнээйи сырдык кэлэр өттүн диэки тардыһан үүнэр. Туох эмэ мэһэй баар буолан күлүктээтэҕинэ, үүнээйи тумнан, эргийэн үүнэн барар. Сорох сыһыллан үүнэр үүнээйилэр өссө тутуһаллар, аналлаах тардыһар лабааларынан тутуһан, тардыһан үүнэллэр. Үүнээйи этигэр алдьаныы, дьуккуруйуу таҕыстаҕына, сүмэһинин сүүрдэн бааһын ыраастыыр, этин-сиинин абырахтанар, бааһын бүөлүү оһорунар.

Киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын, куттарын кытта холбонор тутулугунан этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыылар буолаллар. Этин-сиинин ханан эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр туох эмэ буоллаҕына, онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээҕэ, дэҥнэнии, оһоллонуу төһө улаханыттан быһаччы тутулуктанар.

Киһи этигэр эмискэ, бэйэтэ билбэтинэн, кыратык ыарытыннардахха, кини буор кута ити ыарыыга хайдах эппиэттиирэ биллэн тахсар. Бу кэмҥэ киһи барыта тус-туспатык хамнанар. Үгүстэр ыарыыны тулуйумтуо буоллахтарына, биир эмэ киһи кыра да ыарыыттан тымтан, быстан-ойдон, олус улаханнык соһуйан сыыһа-халты хамсаныан, сиэрэ суох быһыыланан туруон сөп. Өй-санаа туруктаах буолуута диэн араас ыарыылары, өй-санаа хамнааһыннарын тулуйан киһи сыыһа-халты хамсаммата сүрүн оруолу ыларын сахалар үөрэхтэрэ быһаарар.

Киһи бэйэтэ, ол аата толкуйдуур өйө-санаата, салгын кута ханан ыарыы буолуохтааҕын биллэҕинэ, ол ыарыыны мүлүрүтэн, тулуйан биэрэри ситиһэр. Ойуун буолуу биир биллэр бэлиэтинэн эти-сиини ыарыылары тулуйар, билиммэт буолуор диэри эрчийии буолар.

Улахан киһи укуол ыарыылааҕын биллэр даҕаны, тулуйар күүһэ улаханыттан көҥүл укуоллатар. Оҕо ыарыыны тулуйа үөрүйэҕэ суоҕуттан укуолтан куруук куттанар. Кини салгын кута сайда илигиттэн укуол туһалааҕын билбэтэ, ыарыыны ситэ тулуйбата биллэн тахсар.

Кыра мэниктиир оҕолору укуолунан куттааһын эмиэ баар буолааччы. Бэрээдэги тутуһуннарарга син барсыан сөп курдук эрээри, оҕону үөрэтэргэ төрдүттэн сөп түбэспэт быһыы буолар. Эмтиир, киһи доруобуйатын тупсарар аналлаах тэрили, оҕону ыарыынан куттааһыҥҥа тириэрдии өйүгэр-санаатыгар төттөрү өйдөбүлү оҥорор. Оҕо эмтэниэн баҕарбатыгар, ыарыыны тулуйбат, куттанар буоларыгар тириэрдиэн сөп.

Буор кут эккэ-сииҥҥэ үөскүүр кыра ыарыылары тулуйар буолуута киһиттэн хайаан да көрдөнөр сүрүн көрдөбүл буолар. Ыарыыны тулуйбат, мөхсөр, араастаан хамсанар киһи - мөлтөх киһи. Этэ-сиинэ ыарыыттан оҥорор хамсаныыларын өйө-санаата кыайан салайбатын көрдөрөр. Ыарыыны тулуйар буоларга эрчиллии киһиэхэ хайаан да көрдөнөр ирдэбил буолуохтаах. Кыра оҕо ыарыылары тулуйар буоларга олус өр кэмҥэ, эрэйдэнэн да буоллар син үөрэнэр.

Өр кэмҥэ эрчиллэн ыарыыны тулуйар буоларга киһи үөрэнэр кыахтаах. Киһи буор кутун эрчийиигэ Айылҕа эмиэ кыттыһар, көмөлөһөр. Айылҕа хааны сиир үөннэрэ, ордук бырдахтара уонна күлүмэннэрэ ыарыылаахтык кэйиэлээннэр, ыарыы сүүрээннэрин киһи этин-сиинин устун тарҕатаннар, буор кутун тулуурдаах буолууга эрчийэллэр. Саас маҥнайгы бырдахтарга сиэтии олус ыарыылаах, куһаҕан буоларын тыа сирин олохтоохторо бары билэллэр. Халлаан сылыйан бырдах элбээн, сииллэрэ үксээн истэҕинэ, киһи этэ-сиинэ эмиэ үөрэнэн, кыра ыарыыларга кыһаммат буолан барар.

Сайын куйааска күлүмэн түһүүтэ Айылҕа ыарыынан буор куту эмтээһинин, эрчийиитин чыпчаала буолар. Бу үөннэр сииллэриттэн үөрэммэтэх киһи ойуоххалыы түһэр ыарыыта үөскүүр. Элбэхтик күлүмэҥҥэ сиэттэххэ, олус өр кэмҥэ нэһиилэ, эрэйдэнэн-эрэйдэнэн күүстээх ыарыыны син тулуйарга үөрэнэр. Тулуурдаах буолуута лаппа бөҕөргөөтөҕүнэ, үөрүйэҕэ эбилиннэҕинэ эрэ күлүмэннэр сииллэрин холкутук тулуйар буола эрчиллэр.

Айылҕа ити өйү-санааны тулуурдаах оҥорор үөрэхтэрэ куорат дьонугар тиийбэт буолан хааллылар. Куорат дьоно тыа олохтоохторунааҕар майгылара татыма, көхсүлэрэ кыараҕаһа, ыгыллан, кыыһыран, ыксаан иһэллэрэ Айылҕа ити кыра ыарыылары тулуйар буоларга үөрэҕин ылымматтарынан быһаарыллар. Аныгы оҕолор эттэрэ ханнык да ыарыыны тулуйбат буола үөрэниитэ, кинилэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутун үөскэтэр. Куорат дьоно кыра аайы олус быстар-ойдор татым майгыланаллар. Бу дьон соһуччу буолар ыарыыларга эппиэттээн хайдах хамсаналларын бэйэлэрэ да билбэттэр, эмискэ ыарыыттан соһуйдахтарына олус аһара баран сыыһа-халты хамсаналлара элбиир.

Уруккуну суруйааччылар киһи олус кыыһырдаҕына, абардаҕына, этэ ыарыйдаҕына тугу оҥорорун быһааран толкуйдаабакка эрэ хамсанарын таба көрөн бэлиэтииллэр этэ. Дмитрий Таас «Кыһыл көмүс хоруоп» диэн сэһэнигэр эдэр киһиэхэ эмискэ саба түһүүттэн ыарыы буолбутугар хайдах соһуччу хамнанан эппиэттээбитин арыйар: «Кириһээн ыарыытыттан, абатыттан ытыы түстэ уонна тутан турар кымньыытынан, маҕыйа түһэн баран, Дьарааһыны сирэйин хаба ортотунан охсон кууһуннарда». (1,15). Ити курдук соһуччу буолар ыарыыларга киһи ханнык хамсаныылары оҥорон эппиэттиирин бэйэтэ отой да билбэт. Бу быһаарыылаах кэмҥэ киһи өйө баайыллан, толкуйдаан тугу эмэ быһаарар өйө, салгын кута арахсан хаалан, ийэ кутун салайыытыгар быһаччы киирэн ылар кэмэ кэлэр.

Киһи этэ ыалдьарыттан өйө баайыллан ыллаҕына буор, ийэ кутун быһаччы салайар кэмигэр киирэр. Киһи бэйэтин этин-сиинин харыстанар хамсаныыларын олус түргэнник, тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥоро охсор. Бу хамсаныылары барыларын киһи буор кутун өйүттэн-санаатыттан быһаччы ылан оҥорор. Буор кут өйүн-санаатын урукку кэмҥэ оҥоруллубут холобурдар, үгэстэр хомуллан үөскэтэллэр. Урут итинник ыарыы буолбутугар оҥоруллубут хамсаныы ыарыы суох буоларыгар көмөлөспүт буоллаҕына, билигин эмиэ соннук хамсаныыны киһи оҥорон кэбиһиэн сөп.

Киһи быстах ыарыылары тулуйар буолуута бэйэтэ ылынан туран эрчиллиитин түмүгэр эбиллэн иһэр. Ол эбиллиитин түмүгэр киһи өйө-санаата бөҕөргөөн, туруктаах буолар. Кыра ыарыы аайы тымтан, алдьанан, ойуоххалыы сылдьыбат киһи буолар. Ити курдук Айылҕалыын көмөлөөн киһи бэйэтин буор кутун эрчийдэҕинэ, өйө-санаата туруктаах буолан салгыы сайдыыны ситиһэригэр бөҕө тирэх оҥоруллар.

Хас сыл кэмэ уларыйдаҕын аайы Айылҕа уларыйан биэрэн иһэр усулуобуйалара киһи буор кутун эрчийэ сылдьаллар. Буор куту эрчийиигэ итиини да, тымныыны да тулуйар буолуу ордук улахан суолталаах. Киһи этэ-сиинэ тымныыны төһө тулуйар буолуута доруобуйата бөҕөргөөн иһэригэр тириэрдэр. Элбэхтик эрчиллибит бөҕө доруобуйалаах киһи ханнык баҕарар ыарыыга ылларбат дьоҕурданар. Бары медицинэ үлэһиттэрэ уруккуттан этэ сатаан, өйдөтөн биэрбиттэрэ эрээри, элбэх киһи доруобуйаларын үлэлээн-хамнаан, эрчиллэн бөҕөргөтөллөрүн ыарыргыыллар, кыра эрдэхтэриттэн төрөппүттэрэ дьарыктаннара үөрэппэтэх буоланнар, бэйэлэрэ ылсыһыахтарын сүрэҕэлдьииллэр, бэлэм эмтэри ылан сии сылдьыахтарын баҕараллар. Улахан да дьону саҥаҕа, туохха эмэ үөрэтэргэ бэйэни батыһыннаран, үтүгүннэрэн үөрэтии син-биир туһалаах буоларын билигин реклама аһара элбээбитэ быһаарар.

Тымныыны тулуйар буолууга эрчиллиигэ Айылҕа көрдөбүллэригэр аныгы медицина үөрэҕэ эмиэ сөп түбэһэр. Манна өр эрчиллэн тымныы ууга харбыы үөрэнэр дьону уонна П.Иванов «Оокком» үөрэҕин киллэриэххэ сөп. Утумнаахтык, турунан туран дьарыктаннахха киһи бэйэтин этин-сиинин тымныыны тулуйар буоларга үөрэтэригэр толору кыахтаах. Тымныыны тулуйар буоларга эрчиллии киһи доруобуйатын тупсаран уонна бөҕөргөтөн иһэрин тэҥинэн өйү-санааны тулуурдаах, өһөс оҥорор. Бу үөрэҕи баһылыырга киһиттэн бэйэтиттэн сөбүгэр соҕус тулуурдаах буолуута уонна доруобуйатын тупсарарга баҕа санаа эрэ баара эрэйиллэр. Тымныы уунан эрчиллиини быраҕан кэбиспэккэ куруук дьарыктана сырыттахха туһалааҕа сыыйа биллэн, тымныйан ыарыылар аҕыйаан бараллар. Бэйэтин доруобуйатын, этин-сиинин бэйэтэ көрөн-истэн, харыстыы үөрэммит киһи итинник эрчиллиилэринэн дьарыктанар толору кыахтанар.

«Оокком» үөрэх өссө биир сүрүн көрдөбүлэ, тымныы уунан куттууга киһи бэйэтин куһаҕан санааларын ыраастыыра буолар. Бу көрдөбүл сахалар куһаҕан санааттан ыраастаныы диэн өйдөбүллэригэр эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук үөһээттэн кутуллар тымныы уу киһи куһаҕан санааларын ыраастаан түһэрэр, суох оҥорорго көмөлөһөр. Тымныы уунан куттан өй-санаа ыраастаныытын кэнниттэн киһи элбэх үчүгэйи баҕарар санаалары санаатаҕына, өйө-санаата биллэрдик тупсуон сөп.

Оҕолору киһилии быһыыга үөрэтии диэн оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн кыра ыарыылары, итиини-тымныыны тулуйар буолуутугар үөрэтиини, эрчийиини саҕалаабытынан барар ордук туһалаах, тиийимтиэ. Ыарыылары тулуйар буолан хаһан даҕаны киһилии быһыыны сүтэрбэт буолуу хас киһиттэн барытыттан ирдэнэр көрдөбүл. Ыарыыны тулуйар буоларга эрчиллии буор куту эрчийэр. Буор кут өйө-санаата бөҕө, туруктаах буолуутун киһи бэйэтин өйүн-санаатын ыарыылары тулуйарга эрчийэн эрэ ситиһиэн сөп.

Улахан хара оҕуһу кыра чыпчархайдаах оҕо көҥүл таһыйар, үүрэр, түргэнник хааман иһэригэр күһэйэр кыахтаах. Чыпчархай кыра ыарыыны сүөһү этигэр оҥороруттан, этигэр ыарыы буоллаҕына, сүөһү буор кута, ол ыарыы суох буоларыгар кыһанар. Түргэнник хаамтаҕына ыарыы суох буолар буоллаҕына, сүөһү тиэтэйэн биэрэр буолууга үөрэнэн хаалар.

Чыпчархай кыра да буоллар оҕуска ыарыыны үөскэтэринэн куотан биэрии хамсаныыларын оҥорууга тириэрдэр. Оҕус кыра эрдэҕиттэн саллар, чаҕыйар тэрилэ - чыпчархай эрэ буолар. Чыпчархай оҕуһу бэрээдэккэ үөрэтэр. Оҕус өйө-санаата ийэ кутунан бүтэр буолан, хаһан баҕарар чыпчархайтан салларын үйэтин тухары кыайан бырахпат.

Үөрүйэх диэн тылы умнан, оҕо буор кутун эрчийэн үөрэтии хаалла. Минньигэс аһынан аһата – аһата, маанытык таҥыннаран баран, өссө «Эн аһара үчүгэйгин»,- диэн оҕолору атаахтатан уонна киһиргэтэн кэбиһии олоҕурда. Аһыахтарын-сиэхтэрин баҕаларын кыайан туттунан тохтообот, кыра да ыарыылары, итиини, тымныыны букатын тулуйбат эдэр көлүөнэлэр улааталлар.

Буор куту эрчийии, үөрэтии сахалыы үөрүйэх диэн тылынан толору бэриллэр. Кэлин кэмҥэ умнулла сыспыт да буоллар, бу тыл оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэҕи хайдах быһыылаахтык ылынарын бэлиэтиир. Олус элбэхтэ хос-хос хатылаатахха эрэ үөрүйэх буолуу ситиһиллэр.

«Тымныыны тулуйа үөрүйэх» диэн куруук тымныыга сылдьар буолан тулуйа үөрэммит киһини этэллэр. Элбэхтик Айылҕаҕа сылдьыы, ордук күһүҥҥү халлаан тымныйан эрэр кэмигэр, киһи тымныыны тулуйар буолуутун күүһүрдэр. Тымныы уунан куттан утумнаахтык эрчиллии ордук тиийимтиэ буолан үөрүйэх буолууну эмиэ үөскэтэр.

Үөрүйэх диэн сахалыы тыл туохха эмэ үөрэнэр буоллахха элбэхтик хос-хос хатылаан биэриэххэ диэн өйдөбүллээх. Эти-сиини эрчийэн тулуурдаах буолууга үөрэнэргэ ыҥырар тыл буолар. Өһөс диэн тылбытын тыл үөрэхтээхтэрэ бырахтараннар тулуурдаах буолууга үөрэнэрбит хаалбытын курдук, бу үөрүйэх диэн тыл эмиэ умнууга хаалан эрэрин, аны сөхсүтэн оннугар киллэрэрбит эрэйиллэр.

Эти-сиини элбэхтик хамсатыы, үлэни үлэлээһин, спордунан дьарыктаныы киһи буор кутун эрчийэр, үөрүйэх оҥорор. Улахан спортсменнар, үҥкүүһүттэр эттэрин-сииннэрин утумнаахтык эрчийэннэр биллэр ситиһиилэри оҥороллор. Хамсаныы төһөнөн уустук даҕаны соччонон буор кут үөрэҕэ, өйө-санаата улаатан, эбиллэн иһэр. Киһи тарбахтарын хамсатар буолуута ордук элбэх өйү-санааны эрэйэр. Өй-санаа бу уратытын роботтары оҥорооччулар дакаастаан сылдьаллар. Робот тарбаҕын кыратык хамсатарыгар улахан компьютер өйө наада буолар эбит. Итини тэҥэ норуот билэр уустара, маастардара, иистэнньэҥнэрэ киэҥник биллэр, олохтоох өйдөөх-санаалаах дьон буолалларын илиилэринэн, тарбахтарынан уустук үлэлэри оҥороллоро дакаастыыр.

Арыгы испит дьон элбэх буруйу оҥороллор диэн статистика дааннайдара көрдөрөллөр. Итирэн «Өйө көтөн» сырыттаҕына киһи этигэр-сиинигэр ыарыы буоллаҕына, буор кутун өйө-санаата быһаччы эппиэттиир кэмэ кэлэр. Бу эппиэт хайдах көрүҥнээх буолуохтааҕа урут маннык балаһыанньаҕа бу киһи тугу оҥорбутуттан тутулуктаах. Хаһан эмэ кини манныкка маарынныыр түбэлтэҕэ хайдах гынан, бу ыарыы курдук буолбутуттан быыһаммыт эбитэ быһаарар. Бу сырыыга эмиэ оннук курдук хамнаныылары оҥоруон сөп. Буор кут өйө-санаата мунньуллан эбиллэн иһэр, кэлин, маарынныыр түбэлтэлэргэ киһи урукку үөрүйэҕин ылан туһанар кыахтанар. (2,16).

Кыра эрдэҕиттэн кыра ыарыылары кыайан тулуйбат буола үөрэммит киһи этэ-сиинэ ыарыйдаҕына, хайдах хамсанан эппиэттиирэ букатын биллибэт. Бу курдук тулуура суох буола үөрэммит атаах киһи итирэн өйө көтөн сырыттаҕына, этигэр ыарыы буолуута кинини букатын да, өйө суох оҥорон кэбиһиэн сөп. Маннык түбэлтэҕэ атаах киһи тугу оҥорорун букатын да билбэт буолан хаалыан сөп. Билигин эдэр дьон оҥорор ыарахан, ыар буруйдара үксүлэрэ итинник саҕаланаллар.

Итирэн баран охсуһа үөрэммит киһи аныгыскы итириитигэр эмиэ охсуһуон сөп диэн бу быһаарыы этэр. Киһи бэйэтэ итинник санааларын өр кэмҥэ дьарыктанан туоратыан, суох оҥоруон сөп. Кини бэйэтин охсуһар-этиһэр санааларын атын үчүгэй санааларынан солбуйдаҕына уонна өр кэмҥэ, ол саҥа санааларын иҥэриннэҕинэ, үгэс оҥоруннаҕына ити кыаллар суол буолар.

Үчүгэй, үрүҥ санаа куһаҕан, хара санааны баһыйар буолуута киһи үчүгэйи элбэхтик оҥороругар тириэрдэр. Элбэх үчүгэйи, туһалааҕы оҥордоххо эрэ олох иннин диэки, сайдыы, үүнүү диэки сыҕарыйан барар кыахтанар.

“Хамсаныы олох төрүтэ”, “Үлэ – олох үөрэҕэ” диэн этиилэр хаһан да уларыйбаттар. Үлэлии-хамсыы үөрэнии, эти-сиини эрчийии, үөрүйэх оҥоруу буор куту эрчийэринэн киһиэхэ туһата олус улахан. (3,39).

Туһаныллыбыт литература

1. Дмитрий Таас. Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990.- 336 с.

2. "Туймаада уоттара" хаһыат. №89. 23.02.2012.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.