Былыргы уйгуурдар

Былыргы уйгуурдар (вэйху, хойху, ойхор; былыргы түүр.: oquz Oγuz budun; кыт.: 回鹘; пиньинь: Huíhú эбэтэр кыт.: 回纥; пиньинь: Huíhé) – Орто үйэтээҕи биир бөдөҥ, күүстээх уонна Киин Азия омуктарыгар улахан дьайыыны оҥорбут түүр омуга

История

Былыргы уйгуурдар историялара сурукка киирбитинэн тыһынчанан сыллардаах: IV үйэтээҕи "гаочэ" — "тегрег" омуктан саҕалаан XIII–XV үйэлэрдээҕи Илиҥҥи Түркистан уонна Ганьсу уйгуурдарыгар тиийэ. Былыргы уйгуурдар IV ү. иннинээҕи историялара биллибэт, ол эрээри хуннары кытта ситимнээҕэ саарбаҕа суох.

Түҥ былыргы Кытай суруктарыгар суруллубутунан былыргы уйгуурдар динлин диэн Соҕуруу Сибиир омугуттан төрүттээхтэр^[1].

Былыргы уйгуурдар төрдүлэрэ б.к.и. III-с ү. Байҕал күөл диэки олорбут динлиннэртэн саҕаланар. Биһиги кэммит V-с ү. динлиннэр "теле" диэн ааттаах биллэллэр. Тан историятыгар былыргы уйгуурдары "хуэйху" (кыт.: 回鹘; пиньинь: Huíhú) эбэтэр "хуэйхэ" (кыт.: 回纥; пиньинь: Huíhé) диэн ааттыыллар. 840 сыллаахха Енисей кыргыстара Уйгуур хаҕанатын баһылыыллар, онтон сылтаан үгүс уйгуур Илиҥҥи Түркистаҥҥа көһөн хаалар. Бу манна уйгуурдар улам-улам көс олохтон туораан куорат олохтоохторо буоланнар олохтоох дьону кытта булкуһаллар.

Былыргы уйгуурдар историяларыгар үс сүрүн кэрдиис баар:

Моҕол уонна Дьуҥҕаар сирдэригэр олорор кэмнэрэ (көс биистэрин холбоһуктара, IV–VI үү.).
Киин Азияҕа уйгуур хаҕанаттарын кэмэ (Бастакы Уйгуур хаҕаната, 647–689 сс.; Иккис Уйгуур хаҕаната, 744–840 сс.).
Илиҥҥи Түркистаҥҥа уонна Ганьсуга олорор кэмнэрэ (IX–XIII үү.) (Уйгуур Турфан дойдутун туһунан көр).

Былыргы уйгуурдар историяларын бастакы кэрдииһин, ол аата кинилэр Моҕол уонна Дьуҥҕаар сирдэригэр олорбут кэмнэрин туһунан сурукка бу диэн туох да суруллубатах, онон бу кэми үөрэтии үчүгэйдик сайдыбатах. Быдан ордук икки Уйгуур хаҕанат историята үөрэтиллэн турар. Ол эрэн саамай үөрэтиллибит үһүс кэрдиис буолар, тоҕо диэтэр бу кэмҥэ былыргы уйгуурдар туһунан араас омук тылынан суруллан хаалбыт кинигэлэр, ону таһынан уйгуурдар бэйэлэрэ суруйбут суруктара уонна оҥорбут оҥоһуктара элбэхтэр.

Н.Я. Бичурин сабаҕалыырынан былыргы уйгуурдар уонна кинилэр өбүгэлэрэ, ол аата чи-ди, динлиннэр уонна гаогюйдэр моҕол төрүттээхтэр. Бу чинчийээччи этэринэн гаогюйдэр чи-ди сыдьааннара, чи-ди былыргы аата дили диэн үһү, онтон кэлин гаогюй динлиннэрэ уонна ойхордар диэн ааттаммыттар^[2]. Бу сабаҕалааһыны А.С. Шабалов диэн чинчийээччи өйүүр уонна чи-ди, дили, гаогюй уонна хойху (ойхор) биистэрэ моҕол тыллаах этилэр диир^[3].

Уруһуйдар

Уйгуур хаҕана, VIII-с үйэ
Турфаннааҕы уйгуур баһылыга
Бэзэклик диэн сиргэ ойууламмыт уйгуур хотуна
Бэзэклик диэн сиргэ ойууламмыт уйгуур тойоно
Хочо диэн сиргэ ойууламмыт уйгуур манихей итэҕэллээхтэрэ уонна уйгуурдуу сурук

Эбии көр

Быһаарыылар

↑ Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть I. – СПб., 1851. – С. 248.
↑ Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть I. – СПб., 1851. – С. 246–248.
↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — С. 8—22. — 248 с.

Литература

Камалов А.К. Древние уйгуры. VII–IX вв. / Алматы: «Наш мир». 2001. 216 с. ISBN 9965-01-884-7.

[1] Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть I. – СПб., 1851. – С. 248.

[2] Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть I. – СПб., 1851. – С. 246–248.

[:52-3] Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — С. 8—22. — 248 с.

[1]

[2]

[3]