Вычислиитэлнай тиэхника сайдыытын кэрдиистэрэ

Выделяют четыре этапа развития вычислительной техники: Вычислительнай тиэхиникэ сайдыытыгар түөрт араараллар:

• Механиическай иннинэ - 40-30 уйэ д.н.э.
• Механиическай- XVII үйэ ортотуттан.
• Электромеханическай - XIX үйэ 90-ус сылларыттан.
• Элэктроннай - XX үйэ 40-ус сылларын анарыттан.

Механиическай иннинэ

Суот автоматизациятта киһи сана баар буоларын саҕана саҕана саҕаланта , киьи атаҕын уонна илиитин тарбахтарын үксүн туттар этилэр. Тарбах ахсаана төрдө былыргы үйэҕэ дылы тиийэр, араас-араас норуотка көссүөххэ сөп билигин. Ол да буоллар суот олох боростуой этэ, онто абстракция таһыма намыһах. Чыыһыланы олох туруору эрэ өйдүүр этилэр тэрили кытта ыпсары сибэстэээн. Суот диапазуона кыра этэ. Суоттуур тэрили ус араас типка арарыахха сөп. Оҥоһуу тэрил: кэрдиис игин арас сээкэйгэ, Южнай Америкаҕа тумуктээх быа тарҕаммыта. Предметнай ахсааҥҥа сээкэйдэр тутуллалар холобур хаамыска, талах, туораах у.д.а. Уксун тарбах ахсаанын оннугар тутуллар этэ. Сээкэйинэн суоттааьын абакке уруута этэ. Абаке саамай сайдыбыт суот тэрилэ этэ. Абаке диэн тэрилгэ, кэрдиистэрдээх чыыһыла разрйадыгар.

Мэхэниичэскай

Механиическай суоттуур тэрил -  мэхэниичэскэй элэмиэннэртэн турар тэрил уонна намыһахтан үрдукү разрядка автоматическай биэриини хааччыйар. Оннук биир арифмометры, чуолаан “эбэр массыынаны” 1500 сыллар диэки Леонардо да Винчи (Leonardo da Vinci, 1452–1519) айбыт эбит. Дьиҥинэн, кини идиэйэтин 4 үйэ тухары ким да билбэтэх. Ол тэрил уруһуйа 1967 эрэ сыллаахха костубут уонна ол онон IBM  диэн фирма хос соргүтэн 13 разрядтаах балай да бэрткэ суоттур массыынаны оҥорбут. Онно 10 тиистээх төкунук бириинсибэ туттуллубут.

10 сыл анараа өттүгэр устуоруйаҕа анаан көрдөөһүннэр түмүктэригэр Германияҕа сурай көстүбүт уонна Тюбинген университетын математикаҕа профессора Вильгельм Шиккард (Wilhelm Schickard, 1592–1636) 1623 сыллааҕы арифмометры ойуулаан суруйуута көстүбүт. Ол олох “сайдыылаах” 6 разрядтаах массыына 3 узелтан турара – эбии-коҕурэтии тэрилиттэн, элбэтээччиттэн уонна быыһык түмүктэри сурунааччы блоктан. Өскөтүн эбээччи тиистэрдээх төкүнүктэртэн турар буоллаҕына элбэтээччи быдан сиэдэрэй оҥоһулаах эбит. Онно ньиэмэс профессора “решетка” миэтэдин туттубута, онно үөскэ “тиһиллэн” олорбут “төгүл табылыыссата” тиистэр көмөлөрүнэн хас биирдии бастакы тогуллэһээчини хас иккис сыппараҕа тиксиһиннэри төгүллэтэлээн, ол кэннэ сыҕарыһа мустаннар чааһынай үөскэмнэри уоскэтэллэр.

Ити мадьыал ордук таһаарыылаах буолбут, ону 1957 сыллаахха ФРГ-га хос сөргүтэн оҥорбуттара көрдөрбүт. Ол гынан баран, Шиккард ол арифмометры бэйэтэ оҥорбута суоҕа биллибэт. Ол туоһутунан кини Иоганн Кеплеры (Johannes Kepler, 1571–1630) кытта суруйсубут суругар мастарыскыайа умайбытыгар ол сиппэтэх мадьыала уокка былдьаммытын туһунан суруйбута баар. Айбыт киһи сотору буолан баран холераттан өлбүт, онон ол бэйэтин айымньытын наукаҕа олохтоон бигэргэппэккэ хаалбыт. Ол туһунан наукаҕа ХХ үйэ ортотугар эрэ биллибит.

Онон Блез Паскаль (Blaise Pascal, 1623–1662) бастакы таһаарыылаах үлэлээх арифмометры айан хомуйа тутан оҥорбут киһинэн буолар. Чаҕылхай француз учуонайа, вероятность теориятын айааччы, хас да математикаҕа суолталаах теориялар ааптардара, естествоиспытатель, салгын баттааһынын арыйбыт уонна маассатын быһаарбыт, улуукан бөлүһүөк, куннээҕи олоҕор королевскай палата бэрэсидьиэнин тапталлаах ылгын уола эбит. 19 сааһыгар сылдьан, үп отчуотун оҥорон элбэх бириэмэтин уонна сыратын барыыр аҕатыгар көмөлөһөр баҕаттан кини чыыһылалары эбэр-көҕүрэтэр массыына оҥоробут.

Бастакы образец алдьанан тахсар эбит, ол онтон 2 сыл буолан Паскаль дьэ тупсарыллыбыт мадьыалын оҥорбут. Ол олох упкэ эрэ сыһыаннаах массыына эбит – 6 уоннуулаах разрядтаах уонна 2 эбиискэлэртэн биирэ – 20 аҥыы, атына – 12 аҥыы арахса сылдьаллара оччотооҕу харчы единицатыгар сөп түбэһэр эбит (1 су=1/20 ливр, 1 денье=1/12 су). Хас биирдии разрядка чопчу ахсааннаах тиистэрдээх төкүнүк сөп түбэһэр. Бэйэтин кылгас олоҕор, 39 эрэ сыл олорон Блез Паскаль 50-ча суоттуур массыыналары оҥорбут – алтантан, араас боруодалаах мастартан, слон муоһуттан. Пьер Сегье (Pier Seguier, 1588–1672) диэн канцлерга бэлэх ууммут, ханныктары эрэ атыылаабыт, ханныктары эрэ математикаҕа наука ситиьиилэрин туһунан лекциятыгар улэлэтэн көрдөртүүр эбит. Биьиги үйэбитигэр дылы 8 экземпляр ордон кэлбит. 1649 сыллаахха француз хоруола туттарбыт “Паскаль төкүнүктэрэ” диэн бастакы патент дьэ чахчы киниэнэ буолар. Кини оҥорбут үтүөтүгэр сүгүрүйэн программирование аныгы биир тылын Паскаль диэн ааттаабыттара.

Мэхэниичэскэй тииптээх классическай инструменынан Готфрид Лейбниц (Gottfried Leibniz, 1646–1716) айан оҥорбут арифмометра (анаан 4 арифметика дьайыыларын оҥорор) буолар. Сонордоһон  таһаарбыт 8 разрядтаах мадьыала эбэр, көҕүрэтэр, төгүллүүр, истиэпэҥҥэ үрдэтэр эбит. Төгүллээһин уонна түҥэтии түмүгэр 16 знактаах буолар эбит. Лейбниц бэйэтин арифмометрыгар туттубут оннук конструктивнай элэмиэннэрэ оннооҕор ХХ үйэҕэ дылы саҥа мадьыаллары бырайыактыырга туттуллубуттар. ХVII-XVIII үйэлэргэ суоттуур үлэни мэхэнизациялааһын кыһалҕата суох эбит. Оччотоооҕу общефилософскай уонна общенаучнай установканан механика сокуоннара уонна принциптэрэ уопсай олох сокуонун курдук көрүллэрэ, суоту механизациялааһын дьон кэрэхсэбилин дьэ тарпыт. ХIХ уйэҕэ промышленнай революция сайдан, хонтуора үлэтин механизациялааһын саҕаланар.

Эльзас киьитэ Шарль-Ксавье Тома де Кольмар (Charles-Xavier Thomas de Colmar, 1785–1870) суоттур массыыналары сиэрийэнэн оҥорон таһаарарга пионер буолбут. Лейбниц мадьыалларын туттарга сөптөөх аҕыйах уларытыылары киллэрэн парижтааҕы мастарыскыайыгар оҥорон 16 разрядтаах арифмометрдары таһаарбыт, олор “томас-массыыналар” диэнинэн биллибиттэрэ. Бастаан утаа чэпчэкитик тураллар эбит – 400 франк. Оннук аҕыйах ахсааннаахтык тахсыбыттар – сылга 100 экземпляр. Үйэ бүтүүтүгэр конкуренция үрдээбит, атын оҥорон таһаараачылар күөрэс гыммыттар, сыаналара түспүттэр, онтон атыылаһааччы элбээбит. Эргэ уонна Саҥа свет араас конструктордара бэйэлэрин мадьыалларын патеннаан барбыттар, Лейбниц классическай мадьыалыттан уратылара диэн эбии тутарга-хабарга туһанарга табыгастаах буоларын эбии киллэрбиттэр. Чуораанчыктаммыт, кыраттан улаханы көҕүрэтэн алҕаһы таһаардаххына тыаһаан биллэрэрин курдук. Ырычааҕынан холбуур оннугар клавишалар буолбуттар. Биир сиртэн атын сиргэ сыҕарытарга тутаах оҥорбуттар. Эргономиката үрдээбит. Дизайна тупсубут.

ХХ үйэ бүтүүтэ аан дойдутааҕы арифмометр ырыынагар эрчимнээхтик Россия тоҕо ааҥнаан киирэн кэлбит. Ол төрүөтүнэн нууччатыйбыт швед киһитэ Вильгодт Теофилович Однер (1846–1905) талааннаах айааччы, баартаах урбаанньыт буолбут. Счетнай массыыналары таһаартыан иннинэ сыаналаах кумаахыларга туттуллар автоматическайдык ньүөмэрдиир тэрил айан оҥорбут. Бөппүрүөскэни симиини, Госдумаҕа куоластыылларыгар анаан автоматическай дьааһыгы, Россия бөдөҥ ааллаах хампаанньаларыгар турникеттары туттары айаттаабыт ааптар буолар. 1875 сыллаахха Однер бэйэтин арифмометрын айбыт, оҥорон таһаарар быраабын “Людвиг Нобель” диэн массыына оҥорор собуокка биэрбит. 15 сыл ааһыыта Вильгодт Теофилович бэйэтэ мастарыскыайданан, Петербург куоракка арифмометр саҥа мадьыалларын таһааран барбыт, олор оччотооҕу ааҕар массыыналартан дьоҕустарынан, эрэбиллээхтэринэн, туттарга судургуларынан уонна оҥорон таһаараллара ордук көдьүүстээхтэринэн биллибиттэр.

3 сыл ааһыыта сылга 5 тыһыынча арифмометры оҥорон таһаарар күүстээх собуокка кубулуйар. “Механический завод В.Т. Однер, С-Петербург” диэн килиэймэлээх оҥоһуга аан дойдуга биллэн барар, Чикагоҕа, Брюссельга, Стокгольмҥа, Парижка буолбут промышленнай быыстапкаларга үрдүк наҕараадалары тутар. Однер арифмометрдара ХХ үйэ саҕаланыытыгар аан дойду ырыынагын баһылаан барар. Инньэ гынан ХIХ үйэ бүтүүтүгэр арифмометры оҥоруу киэҥник тарҕанар. Ол да гыннар, аныгы ЭВМ иннинээҕи массыынанан Чарлз Бэббидж (Charles Babbage, 1791-1871) ырытар массыынатын билинэллэр. Ол ырытар массыына барыла цифровой ааҕар-суоттуур, программанан салайыллан үлэлиир ХIХ үйэ 30-с сыллардааҕы массыыната буолар. Онтон 1843 сыллаахха бу массыынаҕа анаан бастакы уустук массыына программата оҥоһуллубут – Ада Лавлейс оҥорбут Бернулли чыыһылаларын суоттуур программа. Ити икки феноменальнай ситиһиилэр буолаллар. Бэйэлэрин кэмнэриттэн сүүс сылынан эрдэлээбиттэр. 1943 эрэ сыллаахха ол Бэббидж үлэтин туһанан эмиэрикэ киһитэ Говард Эйкен ХХ үйэ техникатын – электромэхэниичэскэй реле көмөтүнэн “Марк-1” диэн массыына оҥорбут.

Электромеханическай

Элиэктромэхэниичэскай кэрдиис саамай кылгас кэм буолта СМ (Суоттуур Массыынаҕа) 60 сыл - Герман Холлерит (Herman Hollerith, 1887 с.) бастакы табулярыттан бастакы ЭВМ ЕNIАС-ка дылы (1945г.) . Бу кэрдиис проектарын онорорго сурун бричиинэтэ маассовай суот наада буолан, уонна ЭВМ онорорго прикладной элэктротэхника оттугэр сайдыы. Элэктро мэханичэскай этапка уксун "счетно-аналитический комплекс" туттллара, пэрфокарточнай карточкаларга информаацийаны обрабуоккалыырга.

Бастакы "счетно-аналитический комплекс"-сы Г.Холлерит 1887 с. США-ҕа айбыта онтуката ручнуой пэрфоратортан, сортировочнай массыына уонна табуляртан. Г.Холлерит улэтэ СМ-ҕа сайдыытын икки фактордар определяйдыыр. Бастыкытынан, кини СМ-ҕа сана направленияны олохтообута - "счетно-перфорационного". Информацияны мэханичэски обрабуокалыыр курдук ол СМ олҕугар "машинно - счетные станции" оҥоһуллаллар, билиҥҥи вычислиительнай сыантыр уруута (вс).

Иккиһинэн, Табулярыры туттан буппуттэрин да кэннэ сурун носитель информации ЭВМ-ҥа перфокарта буолар, онто переферийнай оннугар пэрфокарточнай тэрили, Холерит киэнин. Билигин даҕаны игин араас носитель информации барын үрдүнэн пэрфокарточнай тэхнологийаны солбуйа илик. Ол иһин музейга киирэ илик.

Бутэһик улахан бырайыак 1957 с. СССР-га рэлиэйнай суоттуур массыына 1964 с. дылы туттулла сылдьыбыта уксун экономичэсай соруктаах.

Туһаныллыбыт литература

• Вычислительнай техника кэрдиистэрэ Архыыптаммыт 2019, Тохсунньу 31 күнүгэр.