Идес Эверт Избрант
Идес Избрант Эбергард (Елизарий) (нидерл. Evert Ysbrants (Ysbrandszoon) Ides; 1657—1708/9) — Арассыыйа ыраахтааҕыларыгар сулууспалаабыт, кинилэр сорудахтарынан Кытайга баран кэлбит атыыһыт, айанньыт, дипломат.
1657 сыллаахха Голландияҕа Глюкштадт куоракка эргиэмсиктэр дьиэ кэргэттэригэр төрөөбүт. 1677 сылтан Арассыыйаҕа олохсуйар, Арассыыйа флотугар байыаннай хараабыллары тутуунан дьарыгырар, Москва аттыгар бэйэтэ бас билэр собуоттааҕа. Нуучча ыраахтааҕыларын кытта ыкса билсэр буолан (сорох источниктар этэллэринэн атыыта мөлтөөбүтүгэр), ыраахтааҕылар (Петр Алексеевич уонна Иван Алексеевич) кинини Кытайга 1692 сыллаахха посолунан анаан ыыталлар.
Москубаттан кулун тутар 14 тахсыбыт, балтараа сыл курдук айаннаан 1693 сыллаахха атырдьах ыйыгар Кытай кыраныыссатыгар, сэтинньи 3 күнүгэр Пекииҥҥэ тиийбит. Кытай ыраахтааҕыта (Богдыхаан титулаах эбит) кинини үстэ ыҥыран кэпсэппит (1693 сыл сэтинньи 17, ахсынньы 27 күннэригэр уонна 1694 сыл олунньу 16 күнүгэр), суол туругун сураспыт, Арассыыйа туругун, атын судаарыстыбалары кытта сыһыанын ыйытыласпыт, тылбаасчытынан иезуит манаахтар буолбуттар. Кытай чунуобунньуктарын кытта кыраныысса таһынааҕы сыһыаннары, аныгыскы посоллар кэлиилэрин-барыыларын, сурукка нуучча ыраахтааҕытын аата богдыхаантан аллара суруллуохтааҕын иҥин кэпсэппиттэр, Ниэрчинскэйдээҕи дуогабары тутуһалларын бигэргэппиттэр. Посол бэйэтэ Кытай атыытын-эргиэнин туһунан сибидиэнньэ хомуйбут. 1964 сыллаахха олунньу 19 күнүгэр Исбрант Пекиинтэн арахсыбыт, биир сыл кэриҥэ айаҥҥа сылдьан баран 1695 сыллаахха олунньу 1 күнүгэр Москубаҕа тиийбит.
Москубаттан Кытайга айанныырыгар кэлэ-бара Сибиир усталаах-туоратын сыыйан, үгүс этнографическай хабааннаах матырыйаалы хомуйбута. Сырыытын түмүгүнэн 1704 сыллаахха Амстердам куоракка Н.К. Витсен кинигэ таһаартарбыта. Избрант бу үлэтигэр комилар, остяктар, тоҥустар, вогуллар, бүрээттэр, сахалар о.д.а олохтоох омуктар тустарынан эрдэтээҥи сибидиэнньэлэри биэрбитэ.
Айанын туһунан үлэ бастаан француузтуу, онтон голландскайдыы, ниэмэстии тахсыбыта. Кэлин нууччалыы Былыргы Арассыыйа Вивлиофикатыгар IX туомҥа бэчээттэммитэ[1].
Быһаарыылар
уларыт- ↑ "Дипломатическое собрание дел между Россией и Китаем", составлено Бантыш-Каменским, изд. Флоринским, Казань, 1882, 67—74 и 531; Голиков, "Деяния", изд. 2, т. I, VII, XXIV (по указателю), "Рус. Арх." 1879, I, 22; Гамель, "Англичане в России", 32—33.
Сигэлэр
уларыт- Ysbrants Ides, Evert Dreyjährige Reise nach China, von Moscau ab zu Lande durch gross Ustiga, Siriania, Permia, Sibirien, Daour und die grosse Tartarey; gethan durch den moscovitischen Abgesandten Herrn E. Yssbrants Jdes. ETH-Bibliothek. Тургутулунна 25 октября 2013.
- Идес, Избрант. Восточная литература. Тургутулунна 10 марта 2011. Төрүт сириттэн архыыптанна 23 Атырдьах ыйын 2011.
- Избрантес, Эверт-Идес // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907.
- http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/6604/ИЗБРАНТ