Икки таҥара

Сахалар былыр-былыргыттан өй-санаа үөрэҕин олус дириҥник баһылаабыттара икки улахан киһи таҥаралара дьоҥҥо дьайыылара тус-туһунан, икки аҥы буолуутуттан биллэр. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук киһи өйүгэр-санаатыгар үөрэх дьайыыта эмиэ икки өрүттээх, ол иһин сахаларга икки улахан киһи таҥаралар баар буолбуттар.

Өйбүт-санаабыт сайдан киһилии быһыыланар киһи быһыылаах буолуохпутуттан ыла үтүктэр, үөрэҕи ылынар уонна үөрэтэр киһи таҥараларбыт иккиэлэр:

1. Үрүҥ Аар Тойон таҥара. Үрүҥ Аар тойон таҥара оҥорбут үтүө быһыыларын киһи бэйэтэ, атын тастан ыгыыта суох өйүнэн-санаатынан салайтаран үтүктэн, батыһан үөрэнэр, бэйэтигэр туһалааҕын иҥэринэр. Үтүктүү кыаттарбатаҕына даҕаны бу таҥара кэһэппэт, иэстэспэт.

Үрүҥ Аар Тойон таҥара киһи үтүктэн, бэйэтэ үөрэнэр таҥарата. Бу таҥара үчүгэй киһи оҥорбут үтүө быһыыларын үтүктэргэ, олоххо туһанарга аналланар.

2. Улуутуйар Улуу Тойон таҥара. Улуутуйар Улуу Тойон таҥара киһи сыыһаны, куһаҕаны оҥордоҕуна кэһэтэн, накаастаан, этигэр-сиинигэр ыарыыны биллэрэн үөрэтэр. Бу үөрэтии киһиэхэ дьайар күүһэ ордук улахан, уталыппакка кэлэн иһэрэ сотору киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ биллэр. Синньигэс маска ыттыбыт оҕо дөлбү түһэн ыарыыланнаҕына, кыра, синньигэс маска ыттыма диэн үөрэх баарын дьэ билэн иҥэринэрэ бу кэһэтэн үөрэтэр таҥара үөскүүрүгэр тириэрдибит.

“Аһара күлэн алларастаама, аны кыыһырарыҥ кэлээрэй?” диэн этии үөрүү эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буоларын биллэрэр, хаһан баҕарар аһара барыы куһаҕанын өйдөтөр уонна Улуутуйар Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Киһи үгүстүк сыыһа-халты туттунар. Тугу эмэни оҥороору бэлэмнэнэригэр бу быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн билэ-көрө сатыырыгар, сэрэнэригэр, этин-сиинин харыстыырыгар анаан бу кэһэтэн үөрэтэр Улуутуйар Улуу Тойон таҥара үөскээбит. Киһи олоҕун уһуннук олорорун туһугар аан маҥнай этин-сиинин эрчийэрэ уонна харыстыыра ордук улахан суолталааҕын биллэрэр.

Аан дойду төрүт тутулугун сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этэллэр. Бу этии быһаарыытынан Сирбит икки өттүттэн тутулла сылдьара буолар уонна хайа да диэки бардаҕына, сыҕарыйдаҕына, иккиэннэригэр дьону куһаҕаҥҥа тириэрдэриттэн сэрэтэр аналлаах. Сир Күн диэки баран чугаһаатаҕына олус итийэн уотунан умайан хаалыан, онтон Күнтэн тэйэн ырааттаҕына Куйаар тымныыта күүһүрэн бары-барыта хам тоҥуон сөп. Киһи бары оҥорор быһыылара аҥардастыы биир өттүн диэки барбакка, иккис өрүтүн эмиэ ааҕыстаҕына, тэҥнээтэҕинэ, учуоттаатаҕына эрэ табыллар.

Киһи үөрэҕи ылынара эмиэ икки өрүттээх. Атын киһи дьайан үөрэтэрэ үөрэтии диэн, онтон бэйэтэ билэн-көрөн үөрэҕи ылынара үөрэнии диэн ааттаналлар. Үөрэҕи ылыныы икки өрүтэ таҥара, өй-санаа үөрэҕэ икки өрүттээхтик дьайыытын үөскэтэринэн сахалар киһи таҥаралара иккиэ буолбуттар.

Икки таҥара баар буолуута сахалар өй-санаа үөрэҕин олус дириҥник баһылаабыттарын бэлиэтэ буолар. Биир таҥара ыҥыран, угуйан, киһи бэйэтин кыаҕын сайыннаран иитэр-үөрэтэр буоллаҕына атына, дьарыйар, бэрээдэктиир таҥара буолар.

Киһи ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныыта «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэр. Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара үөрэҕи тус-туспатык ылыналлар. «Үөрэҕи ылынымтыа киһи дьон оҥорор сыыһаларыттан көрөн, истэн үөрэнэр буоллаҕына, ыараханнык үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэр» диэн этии үөрэх икки өрүтүн арыйар. Киһи үөрэҕи икки өрүттээхтик ылынара икки таҥара баар буолуутугар тириэрдибит.

Үөрэҕи ылыныы икки өрүттэрэ манныктар:

1. Үөрэтии.

2. Үөрэнии.

Бу икки өрүттэри быһааран туох уратылаахтарын арыйыахпыт:

1. Оҕо кыра, бэйэтин өйө-санаата ситэ киирэ илигинэ үөрэҕи ылыныы бастакы өрүтэ сөп түбэһэр. Кыра оҕо иитиллэр уонна үөрэтиллэр. Кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрэтии кыра эмэ кэһэйиилээх буоллаҕына ордук түргэнник, дириҥник уонна умнуллубат гына иҥэр. Тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттарбыт оҕо сэрэммэккэ эрэ итиини тыыппат буоларга түргэнник уонна хаһан да умнубат гына үөрэнэр. Кэһэйии эти-сиини таарыйарыттан, ыарыыны биллэрэриттэн оҕо бэйэтин харыстанар санаатын уһугуннаран туохтан эмэ кэһэйбитин хаһан да умнубат, сэрэнэрэ эбиллэр.

Оҕо ийэ кута аан маҥнай иитиллэр, бэлэм билиилэри иҥэринэр. Төрөппүт бэйэтэ тугу барытын оҥороругар оҕотун батыһыннара сылдьан “Мин курдук оҥор”, «Бу курдук тут» диэн көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтиитэ оҕо ийэ кутун иитэр, үөскэтэр.

Сыыһаны, куһаҕаны оҥорбут киһи хайаан да туохха эмэ түбэһэрэ, кэһэйэрэ Улуутуйар Улуу Тойон таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит. Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥордоҕуна онно сөп түбэһэр эппиэти хайаан да ылыахтааҕа быһаарыллар. Үчүгэйи оҥорбут киһиэхэ үчүгэй сыһыан баар буоларын тэҥэ куһаҕаны оҥордоххо куһаҕан сыһыан, кэһэйии кэтэһэр. Сыыһаны оҥорбут киһи бэйэтин сыыһа туттуутуттан туга эмэ сатаммакка кэһэйэрин, онтон дьоҥҥо куһаҕаны оҥорбут киһи анараа дьон эппиэттэрин хайаан да билиэхтээҕэ быһаарыллар.

Көннөрү тылынан этии киһи өйүгэр-санаатыгар түһэрэ уһун кэми ылар, дириҥник иҥмэт. Ханнык баҕарар үөрэх кэһэйиилээх, чиҥэтиилээх, киһи этин-сиинин ханан эрэ таарыйдаҕына ордук түргэнник ылыныллар. Киһи тоҥноҕуна тымныыттан ордук сэрэнэрэ үөскүүр. Бу быһыыны өссө хатылыыртан кыра да кэһэйиилээх буоллаҕына туттунар күүс биллэрдик улаатарын биллэрэр.

Киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэниитэ кэһэйэн үөрэнии буолар. Сыыһа-халты туттунан кэһэйии кэнниттэн дьэ сэрэхтээх буолуу киирдэҕинэ үөрэх киирбитэ, иҥмитэ биллэр.

Өй-санаа сайдыытын уратыларын билэллэриттэн сахаларга кэһэтэн үөрэтэр таҥара Улуутуйар Улуу Тойон баар буолбут. «Эрэй киһини үөрэтэр» диэн этии кэһэйэн үөрэнииттэн үөскээбит. Эрэй киһи этин-сиинин таарыйарынан хаһан да умнуллубат гына өйдөнөр уратылаах. Улуутуйар Улуу Тойон таҥара үөһээттэн киһи сыыһа-халты туттунарын, куһаҕаны, дьон оҥорботторун оҥорорун көрөн олорор курдук. Бу таҥара киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттарыттан, куһаҕаны оҥороруттан хайаан да кэһэйэрин биллэрэр, үөрэтэр таҥара буолар.

Сахалар ордук Улуутуйар Улуу тойон таҥараттан саллаллар, сыыһаны-халтыны, куһаҕаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥорортон туттуналлар. Олус былыргы кэмнэргэ бэйэлэрин үчүгэйинэн ааҕынар дьон бу таҥараны оннооҕор куһаҕаҥҥа холоон, абааһыларга холбоон сир анныгар олохтуу сатаабыттара да кыаллыбатаҕа. Тоҕо диэтэххэ киһи сыыһа-халты туттунар майгына хайдах иитиилээҕиттэн тутулуктанан улаатан, элбээн биэрэрэ кэһэйэн үөрэтии хаһан да суох буолбатыгар тириэрдэр.

Улуутуйар Улуу Тойон таҥара киһини кэһэтэн үөрэтэр таҥара. Сыыһа-халты туттунан бэйэ кэһэйиитэ эмиэ Улуутуйар Улуу Тойон үөрэҕэр киирсэр. Туохха эмэ сыыһа-халты, аһара тутуннахха ханнык эрэ иэстэбил хайаан да кэлэрин бу таҥара биллэрэр.

2. Оҕо улаатан бэйэтин толкуйдуур, быһаарар өйө-санаата сайыннаҕына үөрэҕи бэйэтэ көрөн-истэн, ааҕан билэн иҥэринэр кыахтанар. Үөрэнии маннык көрүҥэ сайдан иһиитигэр киниэхэ батыһар, үтүктэр, үчүгэй киһитэ чугас баара, ол аата төрөппүтэ буолара наада. Оҕо үчүгэй быһыылары үтүктэн үөрэнэригэр үтүктэр киһитэ өссө үчүгэй быһыылары оҥороро ордук.

Сахаларга үчүгэй быһыылары оҥорорго ыҥырар, үтүктэр таҥарабыт Үрүҥ Аар тойон диэн ааттаах. Бу таҥара үрүҥ диэн аатын быһаарыыта былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт улуу киһи үөрэҕиттэн-билиититтэн, тугу оҥорбутуттан үчүгэй быһыыларын туспа арааран ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэргэ туһанарга аналлаах. Бу таҥара үчүгэйи оҥорорго үтүктэр, батыһар таҥара диэн буолара аатыгар кытта иҥэн сылдьар.

Үчүгэй быһыылары үтүктэн оҥорор таҥарабыт, батыһар киһибит Үрүҥ Аар Тойон диэн ааттанар. Атын дьон оҥорбут сыыһаларын көрөн, үөрэтэн билэн олору оҥорбот киһи үөрэҕи ылынымтыа, сэрэхтээх буолар.

Киһи үөрэҕи икки өрүттээхтик иҥэринэрин, ылынарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын киһи таҥаралара иккиэлэрэ уонна олор киһиэхэ оҥорор дьайыылара тус-туһунаннара быһаарар. Улуутуйар Улуу Тойон таҥараны умнуу, киһи оҥорор бары; үчүгэй да, куһаҕан да быһыыларыгар, онно сөптөөх эппиэт хайаан да кэлиэхтээҕин билбэттэриттэн эдэрдэр тугу оҥороллоругар арааран кыһаммат буоллулар. Эдэрдэри үөрэтиигэ аһара сымнааһынтан, куһаҕан быһыылары оҥордоххо хардары кэлэр эппиэтэ эмиэ куһаҕан буолуохтааҕын билиһиннэрбэттэн, кистээһинтэн куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ.

Оҕо уһуннук үлэлэнэр ыарахан үлэни-хамнаһы кыайарга, үлэлииргэ үөрэниитэ хайаан да дьарыйыылаах, кыра эмэ да буоллар ыгааһыннаах буоллаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, дьулуурдаах буола үөрэнэрэ ирдэнэр.

Оҕо саллар, ытыктыыр, эппит тылын истэр, толорор эрэ киһититтэн үөрэҕи түргэнник ылынар. Бэйэтиттэн аллараа саныыр, аанньа ахтыбат киһититтэн ханнык да бэйэлээх үөрэҕи ситэ ылыммат, тугу эппитин кулгааҕын таһынан аһарар.

Оҕо өйө-санаата тэҥник сайдыытыгар иитии-үөрэтии икки көрүҥнээх буолара ордук табыллар. Аҕа ордук дьарыйар, толотторор, дьаһайар, үлэлэтэр, ол аата үөрэтэр буоллаҕына, ийэ харыстыыр, таптыыр, көрөр-истэр өттө баһыйара, үөрэтэрэ сымнаҕаһа, үгүстүк өйдөтөрө туһалыыр. (1,70).

Киһи өйө-санаата туруктаахтык, ол аата икки өттүттэн тутулуктаахтык сайдарыгар баҕа санаата, таҥарата эмиэ икки буолара табылларын сахалар өй-санаа дириҥ тутулуктарын былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналлар. Бу таҥаралар дьайыыларын хас биирдии саха киһитэ билэн олоҕор туһана сылдьыыта таҥара үөрэҕэ сайдан иһиитигэр тириэрдэр уонна сэбиэскэй былаас 70-тан тахса сыллар усталарыгар өй-санаа үөрэҕин суох оҥорон өйбүтүн-санаабытын буккуйбута оннугар түһэригэр көмөлөһөр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.