Икки өрүтү тэҥнээһин

Икки өрүтү тэҥнээһин диэн икки өрүттэр икки ардыларынан сөбүлэһэр өрүтү булуу ааттанар.

Икки өрүт икки аҥы хайысхалаах, ол иһин икки аҥы барар суолу тутуһаллар. Бу икки аҥы барар өрүттэр биир санааны булунан, биир сыалы тутуһаллара ордук эрэйдээх. Олоххо икки өрүт баара, ол аата икки аҥы хайысха дьон-аймах икки аҥы, үрүҥ уонна кыһыл диэн сэриилэһиилэриттэн, эбэтэр уҥа уонна хаҥас күүстэр диэн арахсыыларыттан хаһан баҕарар баарын биллэрэр.

«Иккиттэн биирин талыы» олоххо үгүстүк көстөрүнэн, олох ханнык эмэ кэрискэ кэмигэр биир быһаарыыны ылыныы дьоҥҥо эмиэ тиийэн кэлэр. Олох уустук кэмигэр, ханнык эмэ балаһыанньаҕа «Икки саары икки ардынан» уһуннук сылдьыы кыаллыбат, бүтэр кэмнэрдээҕэ быһаарыллар.

Сахаларга «Икки саары икки ардынан» диэн этии былыр-былыргыттан баар. Бу этии «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этииттэн тирэх ылан сайдыбыт. Кыайан сөптөөх быһаарыыны ылыммакка, буккулла-тэккиллэ сылдьыыны көрдөрөр, икки аҥы халбаҥнааһын элбээбитин, аһара барбытын быһаарар буолан дьон соччо сөбүлээбэт этиилэригэр киирсэр.

Икки өрүт икки ардыгар аһара элбэхтик хардары-таары халбаҥнааһын киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыы буолар. Киһи өйдөөх-санаалаах, киһилии быһаарыыны ылынан олоххо киллэрэр кыахтааҕыттан аһара элбэхтик хардары-таары эбэтэр төттөрү-таары хамсааһыны оҥороро сыыһа.

«Икки куобаҕы эккирэтимэ» диэн икки аҥы быһаарыылары биир тэҥҥэ тутуһа сылдьар кыаллыбатын быһаарар этии дьон олоҕор быһаччы сыһыаннаах. Икки куобаҕы тэҥҥэ эккирэтии диэн икки утарыта быһаарыыны тэҥҥэ ылыннахха хардары-таары хамсаныылартан хайалара да туһата суох буолууга тиийэллэрин биллэрэр.

Икки өрүт туох эмэ быһаарыыны ылынарыгар иккиэннэрин тус-туспа бара сылдьар баҕаларын аахсан икки өрүттэри иккиэннэрин тэҥнээн, тэҥнэһиини олохтоон, ол аата икки өрүт көрдөбүллэрин икки ардыларынан, ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылыннахтарына табыллар. Икки өрүт сөбүлүүр быһаарыыта хайаан да икки тус-туспа баҕа санаалар икки ардыларынан буоллаҕына эрэ иккиэннэрин баҕа санааларыгар сөп түбэһэр кыахтанар.

Сөбүлэһиигэ киирсии хайаан да уустук кэпсэтииттэн, бэйэ-бэйэҕэ көрдөбүллэри хардары-таары ылыннарыыттан, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүүттэн, ол аата бэйэ тустаах көрдөбүллэрин кыччатан биэриинэн эрэ ситиһиллэр кыахтаах.

Сахалар икки өрүтү тус-туспа арааран билэллэрин уонна олохторугар туһана сылдьалларын бэлиэтинэн сири-дойдуну үс аҥы араараллара буолар. Манна дьон бэйэлэрэ олорор, үөскүүр сирдэрэ Орто дойду диэн ааттанара киһи өйдөөх-санаалаах, киһилии быһыылары оҥорор буолан таба быһаарыыны ылынар кыахтаахтарын уонна бу быһаарыы ханан эрэ ортотунан буолара табылларын биллэрэр. Дьон өйдөөх-санаалаах, таба быһаарыыны ылынар буоланнар бу Орто дойдуга олороллоро чуолкайдык быһаарыллар.

Икки өрүт сөбүлэһиитэ хайаан даҕаны иккиэннэрин баҕа санааларын, көрдөбүллэрин икки ардыларынан, ол аата ортотунан буолара табыллар. Сахалар маннык уустук кэпсэтиини ыытары былыр-былыргыттан билэллэрин бэлиэтинэн «Туох барыта ортотунан буолуохтаах» диэн этиилэрэ буолар.

Нууччалар кэлиилэрин кэмин, оччотооҕу дьон өйүн-санаатын таба сыаналанар. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук нууччалар кэлиилэрин икки аҥытык сыаналыыллар:

Бастакытынан, нууччалар сэриилээн кыайан, хам баттаан бас бэриннэрбиттэрэ диэн этии буолар.

Иккиһинэн, сахалар улаханнык, биллэр гына сэриилэспэккэ эрэ бэринэн, дьаһааҕы төлөөбүтүнэн барбыттара диэн этии эмиэ баар.

Бука бары сахалар бу икки этиилэртэн бастакытын тутуһан уһун кэмҥэ сэриилэспиттэрэ эбитэ буоллар үрдүк сайдыылаах сэрииһиттэргэ лаппа хоттороннор ахсааннара олус аҕыйаан Верхоянскай хайаларын диэки эрэ ордон хаалбыт буолуо этилэр.

Аан бастаан нууччалар кэлиилэригэр хаҥаластар диэки өттүн тутуһуу сэрии, өлөрсүү диэки халыйыыны таһаарар кыахтааҕа. Сэрии, өлөрсүү өттүн тутуспут хаҥаластар элбэхтэ өрө туран баран кыаттараннар баһылыыр, салайар дьонноро ытыллыбыттара, ыйаммыттара.

Сахалар элбэх баһылыктара; бороҕоннор, мэҥэлэр, боотур уустар, байаҕантайдар олоххо үөскээбит балаһыанньаны таба сыаналааннар иккис быһаарыыны таба диэн, сөбүлээн ылынаннар сэриилэспэккэ эрэ эйэлээхтик бэриниигэ кииринэннэр улаханнык эмсэҕэлээбэтэхтэрэ, хата нууччалары кытта кыттыһа охсон сири-дойдуну кэҥэтиигэ күүскэ туруммуттарын иһин кэлэр көлүөнэлэр махталлара муҥура суох буолла.

Сайдыылаах омуктар, нууччалар кэлиилэригэр урукку балаһыанньа тосту уларыйыытыгар, икки өрүттэн биир табатын, иккиһин талан ылбыт сахалар баһылыктара оччолортон даҕаны «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыны тутуһалларын биллэрэр.

Олоххо ханнык баҕарар балаһыанньаҕа «Туох барыта икки өрүттээҕин» билинэн киһи быһыылаах, ол аата ханан эрэ орторунан буолуохтаах быһаарыыны ылыныы сыыһа-халты буолара аҕыйах. (1,42).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.