Тэҥнэһии
Тэҥнэһии диэн Аан дойду, айылҕа төрүт тутулуктара ааттанар.
Сир, бары планеталар уонна Күн олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар бэйэ-бэйэлэриттэн тутуллан куйаарга көтө сылдьаллар. Айылҕаҕа туох барыта икки өттүттэн тутулукка уонна тэҥнэһиигэ тутуллан үөскээбиттэр. Бу тутулугу сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыла арааран билэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппиттэр. Хайа эрэ өттүгэр аһара барыы, халыйыы, хардары, утары хайысхалаах хамсааһыны үөскэтэрин сахалар былыргы кэмнэргэ быһааран сэт үөскээһинэ диэн ааттаабыттар. Айылҕа тутаах сокуонун быһыытынан туох барыта, киһи оҥорор быһыылара барылара эмиэ тэҥнэһии балаһыанньатын үөскэтэллэрэ, хайа да өттүгэр аһара барбаттара олоххо ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Оҕо иитиитигэр тэҥнэһии балаһыанньатын икки төрөппүтэ; ийэтэ уонна аҕата үөскэтэллэр. Кинилэр икки аҥы өйдөөх-санаалаах, көрдөбүллээх буолуулара оҕоҕо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарыгар кыра эрдэҕиттэн үөрэтэр. Ийэ сымнаҕас, аһынымтыа, көрөр-истэр, сынньата, аһата сатааччы буоллаҕына, аҕа үлэлэтээччи, үлэҕэ, тулуурдаах буолууга үөрэтээччи, кытаанах көрдөбүллээх буолара табыллар. Икки төрөппүттээх оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны тэҥҥэ тутан араара, олоҕор туһана үөрэнэрэ итинник саҕаланар уонна олоҕун устата салҕанан баран иһэрэ туруктаах өйү-санааны үөскэтэр.
Аныгы демократия сокуоннара эр киһи уонна дьахтар барыга-бары тэҥ бырааптаныыларын ирдиир. Бу ирдэбил сыыйа-баайа демократия үөрэҕин тутуһар дойдуларга олоххо киирэн иһэрин бэлиэтинэн аныгы кыыс уонна уол өйдөрө-санаалара, оҥорор быһыылара холбоһон, тэҥнэһэн эрэллэринэн быһаарыллар. Олох, үлэ-хамнас, спорт араас көрүҥнэригэр дьахталлар эр дьонтон хаалсыбаттарын көрдөрөн иһэллэр эрээри, эт-сиин быһаччы уратыларыттан тутулуктаах өйдөрүн-санааларын уларытыы хаһан да кыаллыбат буолуон сөп.
Дьахталлар эр дьоҥҥо тэҥнэһэ сатыыллара куһаҕан диэбэккэ эрэ өйгө-санааҕа туох уларыйыылары киллэрэрин биир-биир ылан ааҕан биэриэхпит:
1. Кыыс оҕо уол оҕо курдук буолан иһэр. Буруйу-куһаҕан быһыылары оҥороллоро эмиэ элбээтэ. Айыыны оҥоро охсоору тиэтэйэн кыыстарын харыстаабаттар, эрдэ дьахтар буолаллар. Эргэ таҕыстахтарына кэргэннэригэр кинини утумнуур оҕону төрөппөттөр. Табах тардаллар, арыгы иһэллэр, наркотиктары туһаныыга эмиэ хаалсыбаттар.
Улаатан эрэр уолаттар 50 сыл анараа өттүгэр оҥорор быһыыларын барытын аныгы кыргыттар аһара оҥорор буоллулар. Сайдыбыппыт, үөрэҕи ылбыппыт туһатынан кыыс оҕолорбут буорту буоланнар оҕо төрөтөллөрө аҕыйаата, биир эмэ оҕону төрөттөхтөрүнэ ыарыһах буолара элбэҕин тэҥэ, иитиитэ табыллыбакка быстах быһыыга түбэһэрэ элбэх. Ол иһин Россия дьоно билигин аҕыйаан иһэллэр.
2. Элбэх эр дьону кытта сылдьыспыт дьахталлар доруобай оҕону төрөтөр кыахтара аҕыйыыр. Истэригэр араас элбэх ыарыылар мунньустубуттара оҕолоругар бэриллиэн сөп. Ханнык эрэ ыарыылартан сыстыбыттара, араастаан эмтэммиттэрэ оҕолорун доруобуйатын эмиэ мөлтөх оҥорор. Атын эр киһилиин сылдьыспыт дьахтар эр киһини утумнуур оҕону төрөппөтүн кут-сүр үөрэҕэ дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэр.
3. Уолаттарбыт кыыс курдук буоллулар. Аҥардастыы дьахтар көрүүтүнэн-истиитинэн, “ырбаахытын анныгар” иитиллэр уолаттар кыыс курдук бэрт былдьаһыылара элбээтэ, киэҥ, холку майгылара аҕыйаата.
Эр дьон ыалы салайыыттан туоратыллан, туораан биэриилэрэ оҕону иитии аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэтэр. Уолаттар тулуурдаах, өһөс буолууга иитиллэллэрэ аныгы үйэҕэ хаалан турар. Киэҥ, холку, тулуурдаах буолуу уол оҕо сүрүн хаачыстыбыта буолара букатын да умнууга хаалла. Үлэни-хамнаһы кыайыы диэн өйдөбүл сүппүтэ ыраатта, эдэрдэр ийэлэрэ ыарахан диир үлэлэрин үлэлээбэт буоллулар.
Дьахталлар эр дьону кытта барыга-бары, охсуһууга кытта тэҥнэһиилэрэ оҕону иитэллэригэр халыйыыны үөскэтэрин тэҥэ, эр дьон курдук төрөөбөт буолууларын сайыннарар кыахтаах. (1,16).
Эр дьону сэбиэскэй былаас кэмигэр мөлтөтүү оҕо иитиитигэр аҥардастыы дьахталлар эрэ кыахтара баарынан кыттыһыыларыттан аҥар өттүгэр халыйыыны үөскэтэннэр, эдэрдэр өйдөрө-санаалара ордук мөлтөөтө. Дьахталлар аҥардастыы атаахтатыы, маанылааһын уонна харыстааһын өттүгэр өйдөрө-санаалара тардыһыылаахтарынан оҕону кыра эрдэҕиттэн атаахтатан, маанылаан кэбиһэллэрэ элбэх.
Ырыынак ыарахан усулуобуйата дьайан дьон оҕону иитии уратыларын син өйдөөн, олохторугар туһанан эрэллэр. Атаах, мааны оҕо туһунан элбэхтик суруллар, этиллэр буолан эрэр. Арай хайа төрөппүт ордук атаахтатан, маанылаан, бэлэмҥэ үөрэтэн оҕо өйүн-санаатын буорту оҥороро эрэ быһаарыллара наада буолла.
Манна быһаарыы чуолкай уонна ханнык да сыыһата суох. Дьахталлар, ийэлэр, эбэлэр оҕону ордук көмүскүүр, харыстыыр санааларыттан атаахтаталлар, маанылыыллар, бэлэмҥэ үөрэтэллэр, бу быһыылара аһара бардаҕына, өйүн-санаатын халыталлар, буорту оҥороллор. Аҥардас дьахталлар ииппит оҕолоро туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатарын сахалар былыргыттан билэллэрин «Тулаайах оҕо», «Аҥардас дьахтар оҕото» диэн этиилэрэ бигэргэтэллэр.
Аҥардас дьахталлар оҕону иитиигэ өйүгэр-санаатыгар халыйыыны, атаахтатыыны үөскэтэннэр тулуура, дьулуура суох, үлэни-хамнаһы кыайбат оҕону улаатыннараллар. Маннык быһыы хас да көлүөнэлэргэ салҕанан барыыта, тарҕаныыта үлэни-хамнаһы кыайбат буолууттан аан маҥнай хайа эрэ аймахтар, онтон салгыы бардаҕына омук эстиитигэр, симэлийиитигэр тириэрдэрэ ханнык да саарбаҕа суох.
Олох биир тэҥник, долгуйбакка эрэ устан иһэр кэмигэр дьахталлар государстволары салайыыга кытта кыттыһаллар. Дьахталлар государствоны салайыыга кыттыһыылара элбээһинэ, өй-санаа халыйыытын үөскэтэн, аҥардастыы харыстааһын, көмүскээһин өттүгэр халыйыыта, бу государство атыттарга баһыттаран эстэрэ, симэлийэрэ чугаһаабытын биллэрэр.
Ырыынак олоҕо олоххо киириитэ элбэхтик оҕоломмут уонна оҕолорун киһи буолууга, көрсүө,сэмэй майгыга ииппит, үлэҕэ-хамнаска үөрэппит төрөппүттэр барыстара элбииригэр, атыттары баһыйан барыыларыгар тириэрдэр. Элбэх оҕолоох, сиэннэрдээх кырдьаҕастар үйэлэрэ уһуура, кырдьар, мөлтүүр саастарыгар көрөр-истэр чугас дьонноро бааллара тирэх, көмө буолар кыахтара улаатарын тэҥэ, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэр элбэхтик үлэлээн-хамсаан баайы-малы кыайа-хото мунньуналлар.
Кырдьар сааска соҕотох хаалыы диэн туохха да кыайан тэҥнэммэт эрэй. Эдэр кыанар сааһыгар күүлэйдии, көччүйэ сылдьыбыт киһи, ордук дьахталлар, ханна да көтөн кыайан куоппакка эрэ, түбэһиэхтэрин сөптөөх эрэйэ буолар. Оҕо төрөппүтүгэр сыһыана кыра эрдэҕинэ үөскээн олохсуйарын төрөппүттэр аһаран кэбиспэккэ бэйэлэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарга иитиэ, үөрэтиэ этилэр. Бэйэлэрин ким диэн ааттатан ыҥыртараллара; ийэ, аҕа дэттэрэллэрэ, оҕолоро кинилэри ытыктыырыгар иитэр, үөрэтэр.
Өй-санаа үөрэҕин таба туһаныы омук сайдыыны ситиһэригэр эр дьон оруоллара лаппа үрдүгүн быһаарар. Бары таҥара; католическай, православнай, мусульманскай, буддийскай үөрэхтэри эр дьон баһылаан салайаллара өй-санаа сайдыытыгар, туруктаах буолуутугар тулууру сайыннарыы ордук улахан оруолу ыларынан быһаарыллар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр тулуурдаах буолууну үөскэтэр сүр, киһи куттарын холбуу тута сылдьарынан киһи буолууга сүрүн оруолу ылар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн сахалар этиилэрэ оҕону иитиигэ быһаччы оруоллаах. Оҕо иитиитэ хайа да өттүгэр халыйан хаалбатаҕына, эр дьон оҕо иитиитигэр, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ быһаччы кыттыстахтарына эрэ, оҕо тулуурдаах, дьулуурдаах буолуута улаатан өйө-санаата киһилии суолунан сайдар. (2,132).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. "Туймаада" хаһыат. №127. 15.11.2012.
2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.