Иэстэһии

Иэстэһии диэн иэс көрдөөһүн эбэтэр иэһи төлөтүү ааттанар.

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар олус элбэхтик туттуллар иэс диэн өйдөбүл баар. Иэһэ суох киһи диэн суох. Оҕо саҥа төрүөҕүттэн ыла төрөппүттэригэр иэскэ киирэн улаатар, ону сахалар «Иитиллибит иэстээх» диэн этэллэр.

Иэс диэн кэлин төннөрөр, төлүүр мэктиэҕэ тугу эмэ эрдэттэн ылыы, булгуччу хайаан да толоруллуохтаах эбээһинэс аата. Кэлин төннөрүөм диэн кэпсэтиилээх тугу эмэни ылыы иэс ылыы диэн ааттанар. Иэс ылсыыны уонна олору төннөрсүүнү билсиһэр дьон бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар үгүстүк тутталлар.

Айылҕа төрүт сокуонунан бары-барыта тэҥнэһиигэ турара буолар. Иэс ылыы диэн уруккуттан үөскээн турар тэҥнэһиини аҥар өртүн, бэйэ диэки сыҕарытыы, тардыныы, хамнатыы ааттанар. Иэс төлөммөккө хаалыыта, ол аата саҥа үөскээбит аҥар өттүн диэки хамнааһын кэлтэйдии хаалан хаалара хайдах да табыллыбат быһыыга киирсэр. Иэс төлөнүүтэ аҥар өттүн диэки хамнаабыт тэҥнэһиини оннугар түһэрэн биэриигэ аналланар.

Иэс ылан баран төннөрбөт киһиэхэ, салгыы иэс биэрэ туруу улахан уустуктары үөскэтэр, иэс аһара элбээһинин таһаарар, ол иһин сотору тохтууругар тиийэр уонна хардары хамнааһыны, иэстэбили үөскэтиэн сөп.

«Иэс баайыы» диэн кимиэхэ эрэ эрдэттэн иэс биэрэн иэскэ киллэрии аата. Эдэр, кэскиллээх киһиэхэ элбэх иэһи биэрэн, иэскэ киллэрэн кэбистэххэ кэлин, бу киһи иэһин санаан, кыра кыралаан төннөрүөн, элбэх туһаны оҥоруон сөбүн таба сыаналааһын буолар. Үөрэнэ сылдьар, тугу эрэ ситиһэ сатыыр киһиэхэ тугунан эмэ көмөлөһүү иэс баайыы буолан умнуллубат аналланар.

«Иитиллибит иэстээх» диэн оҕо төрөппүттэригэр иэһэ ааттанар. Кыһыл оҕо хаһан улаатыар, үөрэниэр, үлэһит буолуор диэри аһатан-сиэтэн, таҥыннаран, көрүү-истии иитиллибит иэһи үөскэтэр. Оҕону киһилии быһыыга үөрэтиигэ оҕо төрөппүттэригэр иэһин билэрэ, ону сыаналыыра хайаан да ирдэнэр тутаах көрдөбүлгэ киирсэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга иитии, үөрэтии бастаан иһэрэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар тириэрдэрин төрөппүттэр туһаналлар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн кырдьыы эмиэ кэлэрин, кырдьаҕас киһиэхэ көмө наада буоларын билэ улаатара иитиллибит иэһин таба сыаналыырыгар тириэрдэр. Оҕо ийэтин уонна аҕатын таһынан эбэлэрин уонна эһэлэрин билэрэ, бииргэ сылдьара, көмөлөһөрө олоҕу табатык сыаналыырыгар үөрэтэр күүһэ улахан.

Оҕо улаатан үөрэҕи бүтэрэн үлэһит буолан төрөппүттэригэр көмөлөһөр кэмэ тиийэн кэлэр. Олох олоруу уустугунан оҕо иитэн улаатыннарбыттарын, улахан киһи оҥорбуттарын иһин төрөппүттэригэр улахан иэстээҕин билэ улаатара ордук. Элбэх оҕолонон, көрөн-истэн улаатыннарбыт киһи элбэх ылар иэстэнэр. Оҕолорун киһи быһыылаах, үлэһит дьон гына ииппит, үөрэппит кырдьаҕас: «Кырдьар сааспар оҕолорум көрүөхтэрэ» диэн эрэллээх буоларын тэҥэ, сааһыран, үлэни-хамнаһы кыайбат кэмэ кэллэҕинэ, оҕолорун кэрийэн сынньана сылдьара кырдьык баар суол.

Сахалар «Элбэх оҕолоох буолуу үчүгэй» диэн этэллэрэ итинник дакаастанар. Киһи эдэр, кыанар эрдэҕинэ элбэхтик үлэлээн-хамсаан элбэх оҕону ииттэҕинэ, улаатыннардаҕына элбэх ылар иэстэннэҕинэ, кырдьар, мөлтүүр сааһыгар оҕолоро көмө тирэх буоланнар олоҕун сынньалаҥнык түмүктүүр кыахтанар. Арай оҕолорун бэйэтин, төрөппүттэрин ытыктыырга, үлэлэрин-хамнастарын сыаналыырга, үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутар гына иитэрэ-үөрэтэрэ онно көмө буолар.

«Иэс төлөнүөхтээх» диэн этии иэс хайаан да кэмиттэн хойутаабакка эрэ төлөнүөхтээҕин биллэрэр. Иэс ылан баран төлөөбөт буолууттан иэстэһии үөскээн тахсыан сөп.

Иэстэһии бэйэтэ икки өрүттээх. Бастакытынан, иэс ылан баран төннөрбөт киһиттэн иэстэһии үөскүүр. Иккиһинэн, иэстэһии – иэс ылыам этэ диэн көрдөһүү аата. Иэс көрдүү сылдьабын, иэстэһэбин диэн эмиэ этиллэр.

Иэһин төлөөбөт киһиттэн иэстэһии ирдэбилгэ кубулуйдаҕына дьон олоҕор, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаҥҥа элбэх уустуктары киллэриэн сөп. Элбэх иэһи төлөөбөт буолуу иэстэһии аһара барыытын үөскэтэр кыахтаах. Туох барыта аһара барара куһаҕаҥҥа кубулуйарын курдук иэстэһии аһара, сиэри таһынан баран хаалыыта куһаҕаҥҥа, өһүөҥҥэ тириэрдиэн сөп.

Иэстэһии аһара барыыта хаһан баҕарар куһаҕан. Аһара элбэх иэһи ылан иэскэ киирии төлөһөргө ыараханын тэҥэ, иэстэһии аһара барыыта сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. Иэстэһэр санаа киһиэхэ иэстэһиини үөскэтэрин «Киһи буолуу» диэн үлэттэн булан эбии туһаныахха. (1,44).

Киһи тулуура, өһөс санаата суох буоллаҕына аһара барыыны оҥорор кыаҕа элбээн хаалара ордук куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтаах. Аһара барар өй-санаа айыыны элбэхтик оҥордоҕуна өйү-санааны сайыннаран элбэх туһаны оҥоруох курдук. Аһара барар өй-санаа куһаҕан өттүгэр аһара барыылары эмиэ үөскэтэринэн уонна бу аһара барыылар өссө улаатан тахсалларыттан, куһаҕан быһыылар улааталларыгар тириэрдэрэ ордук куһаҕан. Айыы үөрэҕин биир сүрүн сыыһата итиннэ саһан сылдьар.

Киһи кыаҕа кыратын, сыыһа-халты, аһара туттунар кыахтааҕын «Киһи диэн, киһи буоллаҕа» диэн этии баара быһаарар. Киһи буолуу диэн аналлаах кээмэйи, сиэри тутуһан, киһи быһыытын аһара, таһынан барбакка эрэ сырыттахха кыаллар дьыала буолар.

«Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан» диэн этии киһи тулуура, туттунар күүһэ, ол аата өсөһө ханнык эрэ кээмэйинэн бүтэрин, ардыгар, кыайан тиийбэккэ хааллаҕына кыыһырбыта аһара баран, аны куһаҕаны оҥоруон сөбүн биллэрэр. Иэстэһии хаһан даҕаны киһи быһыытын аһара барбата ирдэнэр.

«Иэс баайсыыта» диэн оҕолор оонньуулара баар. Манна ким эрэ тап гына охсон, «Иэс» диэн баран куота сүүрдэҕинэ эккирэтэн, ситэн бэйэтин тап гына охсон баран «Иэс боруос» диэххэ наада. Арай оонньуу буолан кыайан эккирэтэн сиппэккэ хаалбыт оҕо иэһин ылбат кыахтанара оҕолорго сыыһа өйдөбүлү үөскэтэрин таба быһааран биэрии эрэйиллэр.

Ханнык баҕарар иэс бэйэтигэр сөптөөх төлөбүрдээх буоларын «Өҥө өҥөнөн, үтүө үтүөнэн төлөнүөхтээх» диэн өс хоһооно быһаарар. Бу олус дириҥ суолталаах өс хоһооно киһи быһыыта тус-туспаларын уонна иэс төлөнүүтэ эмиэ икки өрүттээҕин арыйар. Өҥө хаһан баҕарар сөп түбэһэр өҥөнөн куруук төлөнөр буоллаҕына, киһи оҥорор быһыыларыттан үтүө быһыы эрэ үтүөнэн төлөнүөхтээх, онтон куһаҕаны оҥоруу куһаҕанынан төлөнөрө киһилии быһыы буолбатах. Манна оҥоруллубут куһаҕан быһыы бары өттүнэн барытынан дириҥник ырытыллан быһаарыллара киһилии быһыылаах дьонтон хайаан да ирдэнэр. Соруйан, куһаҕаны санаан оҥоруллубатах куһаҕан быһыы, сыыһа туттуу улахан содула суох аастаҕына кэпсэтиинэн, сөбүлэһиинэн быһаарыллара, бырастыы буолара «Кыахтаах киһи киэҥ көҕүстээх» диэн этииттэн биллэр.

Иэс төлөнүүтүгэр итинник араастаһыы баара киһилии өй-санаа сайдыытын биир тутаах көрүҥэ буолар. Киһилии өйүнэн-санаанан салайтарыы диэн, бу оҥоруллубут куһаҕан быһыыны ырытан, тэҥнээн, ыйааһыннаан көрөн баран хардары, куһаҕан быһыыны оҥорбокко туттунуу, атын быһаарыыны ылыныы ааттанар.

Оҕону киһи буолуу, киһи быһыылаах буолуу үөрэҕэр сахалар таҥараларын үөрэҕэ үчүгэй быһыылаах киһини, төрөппүтү үтүгүннэрэн үөрэтэр. Киһи буолуу үөрэҕэр «Тулуурдаах буолуу» диэн анал үөрэх баар. Бу үөрэҕи тутустахха оҕо тулуура элбээн киһилии быһыылары оҥорор кыахтанара үгүс туһалаах үлэни-хамнаһы оҥороругар кыах биэрэр.

Ийэ дойдуга иэс диэн дойдуга төлөнүөхтээх иэс аата. Бу иэс бары иэстэртэн ордук киэҥ өйдөбүллээх. Киһи төрөөбүт сиригэр, дойдутугар улааппытын иһин эмиэ иэскэ киирэрин биллэрэр. Бу иэс киһи өйүгэр-санаатыгар төрөөбүт дьиэтэ, оонньообут тэлгэһэтэ буолан хаһан да умнуллубат гына ууруллан сылдьар. (2,15). Киһи үйэтин тухары бу күндү өйдөбүллэрэ уларыйбаттарыгар баҕарара, харыстыыра төрөөбүт дойдуга иэс хаһан баҕарар баарын биллэрэр.

Олоҕун салҕааччыны төрөтөн, иитэн, улаатыннаран киһи оҥоруу диэн хас биирдии киһи омугун туһугар оҥоруохтаах иэһэ буолар. Бу иэһи толорор туһугар саха киһитэ оҕотун төрөөбүт тылыгар, таҥаратын, үрүҥ айыытын итэҕэлигэр, олоҕун үөрэҕэр үөрэтэрэ ирдэнэр. Онтон оҕо ити көрдөбүллэри барыларын билэрэ, үөрэтэрэ, толороро омугун туһугар иэһин төлөөн иһэринэн ааҕыллар.

Оҕо төрүөҕүттэн ыла төрөппүттэриттэн саҕалаан дойдутугар, омугар элбэх иэскэ киирэн уһун үйэтин тухары кыаҕа баарынан ол иэстэрин төлөөтөҕүнэ олоҕун сыалын ситиһэр уонна кэлэр көлүөнэлэрэ кини үлэлэрин салҕыыр кыахтаналлар. (3,109).

Туһаныллыбыт литература

1. И.И.Каженкин. Киһи буолуу. Дьокуускай: Издательский дом «Якутия», 2005.- 80 с.

2. И.И.Каженкин. Сахаларга түүлү тойоннооһун. Дьокуускай: Бичик, 2000.- 80 с.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.