Киhи этин-сиинин көрдөрөр тыллар саха өһүн хоһоонугар

Киhи этин-сиинин кѳрдѳрѳр тыллар саха ѳhүн хоhоонугар.

Саха өһүн хоһооно

Ханнык баҕарар норуот олох муудараhын, үтүѳ ѳйүн-санаатын мунньан, түмэн сылдьар, үйэттэн үйэҕэ умнуллубакка, хата, ордк чочуллан, ситэн-буhан иhэр тыллаах-ѳстѳѳх буолар. Сахаҕа эмиэ оннук ѳс хоhоонноро бааллар. Саха, былыр тѳhѳ да суруга-бичигэ суох буоллар, бэйэтин санаатын, баҕарар баҕатын уус-уран, күүстээх тыл куорматынан эппэт буолуон сатаммат этэ. Ол курдук ырыалары-хоhооннору, таабырыннары-чабырҕахтары, ѳс хоhооннорун, олоҥхолору-остуоруйалары бэрт үгүhү айбыта. Ол барыта норуот тылынан уус-уран айымньыта фольклор дтэн ааттанар. («фольклор» - диэн английскай тыл, «норуот муудараhа», «ѳйѳ» диэн суолталаах)

Өксөкүлээх Өлөксөй этиитинэн, ѳс хоhооно Саха сирин устатын тухары биир тэҥник тэнийэн турар.

"Өс хоһооно" тыл этимологията

Бу ѳйдѳбүл икки тылтан турар: ѳс уонна хоhоон. Ѳс диэн түүр омуктар сѳс, сүз диэн тыллара инники дорҕооно түhэн биhиэхэ билиҥҥэ диэри тиийэн кэлбит.

Саха билиҥҥи тылыгар үксүгэр атын тыллара: тыл-ѳс, ѳс киирбэх үѳскэтэр, эбэтэр фольклор айымньыларыгар туттуллар (холобур, ѳс эт, ѳскүн кэпсээ). Ѳс диэн тыл итини таhынан үгэс, абыычай диэн тыл суолтатыгар туттуллар. Холобур: «бу дойду дьонун ѳhѳ маннык» диэн этиллэр.

Онтон хоhоон – саха билиҥҥи тылыгар литературнай тиэрмин: атын тыллары кытта холбостоҕуна, араас суолталаах сомоҕо ѳйдѳбүллэр үѳскүүллэр (тыл хоhооно, ис хоhооно). Ѳс хоhооно дириҥ суолталаах, элбэх санааны аҕыйах бэргэн тылы дьүѳрэлээн биирдэ этэн кэбиhэр.

Холобур: «Албын тыла сыатааҕар минньигэс» диэн ѳс хоhооно албын түѳкэй быhыылаах киhини этэр, эбэтэр «Үтүѳ ат биир кымньыылаах, үчүгэй киhи биир тыллаах» диэн, эрэннэрбитин булгуччу толорор үтүѳ, үчүгэй майгылаах, иитиллиилээх киhини этэр.

Ѳс хоhоонун үлэhит норуот айар, ол иhин кыайыылаах үлэ, сытыы мындыр ѳй үрдүктүк сыаналанар, үтүѳ майгы-сигили, сыhыан мэлдьи хайҕанар, убаастанар.

Өс хоһоонун үөрэтии, туттуу туһата

1) Билиҥҥи саха тыла сүтэр, симэлийэр, сыыс тылланар диир кутталлаах кэмигэр мындыр ѳбүгэлэрбит айан хаалларбыт фольклор биир кѳрүҥүн – эккэ-сииҥҥэ сыhыаннаах тыллары ѳс хоhооннорун күннээҕи саҥарар саҥаҕа уонна сурукка-бичиккэ киэҥник туттуу 2) Саха норуотун ѳhүн хоhоонун аныгы үйэ киhитэ сиэр-майгы ѳттүнэн иитиилээх буоларыгар тѳhүү ѳйѳбүл, сүбэ-ама быhыытынан кѳрүѳххэ сѳп.

1) Араас автордар кинигэлэриттэн эти-сиини кѳрдѳрѳр тыллардаах ѳс хоhоонун булуу 2) Эти-хааны үѳрэтэр науканы кытта билсиhии 3) Ѳс хоhоонун наардааhын 4) Ѳс хоhоонноругар дорҕоон дьүѳрэлэhиитин чинчийэргэ холонуу

Саха ѳhүн хоhоонун хомуурунньуктара.

Хомуурнньукка баар киhи этин-хаанын хоhуйар тыллардаах ѳс хоhоонноро

Саха киhитэ былыр-былыргыттан тобуллаҕас толкуйдааҕын кѳрдѳрѳр фольклор биир этигэн кѳрүҥэ ѳс хоhооно буолар. Кини сатабыллаах эт-хаан араас уорганнарын бэргэнник туhанан маннык ѳс хоhооннорун айбыта. Мин киhи этин-хаанын 4 чааска араардым: тѳбѳ, түѳс, ис уонна илии-атах. Ити уорганнарга сыhыаннаах ѳс хоhооннорун наардаатым Ѳс хоhоонноругар киирбит тѳбѳ чааhын уорганнара – айах, бас, кэтэх, кулгаах, мурун, мэйии, сирэй, сүүс, сыҥаах, тиис, тыл, уос, харах.

«Киhи этин-хаанын кѳрдѳрѳр тыллар саха ѳhүн хоhоонугар» диэн тиэмэбэр 4 автор кинигэтин кытта үлэлээн, 151 ѳс хоhоонун булан, «Эккэ-хаанна сыhыаннаах тыллардаах ѳс хоhооннорун хомуйан, олору наардаан, тэҥнээн кѳрүү» диэн сыал туруоран үлэлээн, маннык түмүккэ кэллим: 1) Түѳрт кинигэ ааптардара тыhыынчанан сыллар тыалларыгар бэриммэттии үтүмэн үйэлэр ѳксүѳннэригэр ѳлбѳѳрбѳттүү үтүѳ үгэстэрин умнубакка кѳлүѳнэттэн кѳлүѳнэҕэ аныгы үйэҕэ сахабыт тылын сайыннара тураллар. 2) Фольклор араас кѳрүҥүн чэчирэтэр, билиннэрэр, үйэтитэр кинигэлэринэн киэҥ туттабын, тѳhѳ кыалларынан үүрэтэбит 3) Лена Николаевна Попова аныгы үйэ тэтиминэн сиэттэрэн кыра оҕоҕо ѳйдѳнүмтүѳ гына уруhуйдаах, үс тылынан тылбаастаммыт кинигэтэ, саха норуота сайдар кэскилин суола буолар. Бу кинигэни араас омук бары кѳрѳн, бэйэлэрин тѳрүт тылларынан ааҕан саха норуота хайдах курдук баай, мындыр толкуйдааҕын, тыллааҕын-ѳстѳѳҕүн сѳҕѳ-махтайа кѳрѳллѳрѳ биир эмиэ улахан ситиhии буолар. 4) Ѳс хоhоонун дорҕоон дьүѳрэлэhиитэ киэргэтэр. Ол истэргэ да кэрэ, ѳйдүүргэ да кэбэҕэс. Дорҕоон дьүѳрэлэhиитин туттуу этиллэр саҥаны киэргэтэр, биир кэлимсэ оҥорор.

Туһаныллыбыт төрүттэр

Емельянов Н.В. Саха ѳhүн хоhооннорун хомуура – Дьокуускай, 1965 с.
Стручкова И.И. Саха бэргэн тыла-ѳhѳ – Дьокуускай «Бичик», 1997 с.
Попов И.К. Саха таабырыннара, ѳс хоhоонноро, чабырҕахтара – Дьокуускай «Бичик», 2006 с.
Попова Л.Н. Ѳс хоhоонноро_ Пословицы. Proverbs and sayings, - Дьокуускай «Бичик», 2012 с.
Аргунова О.В. Киhи – Дьокуускай, «Бчичк», 2005 с.
Угаров Г.С. Русско-якутский словарь биологических терминов – Якутск, 1993 г.
Дмитриев П.Н., Попов Г.В. Саха фольклора – Дьокуускай, 1986 с.
Киhи. Сахалыы мультимедийнай кинигэ – Дьокуускай «Бичик», 2011 с.
Тѳрѳѳбүт тыл уонна литература №1 – 2012 с. Саха оскуолатын учууталларыгар аналлаах научнай-методическай сурунаал – Дьокуускай, 2012 с.
Суорун Омоллоон айымньыларын уонна үлэлэрин 14 томнаах толору хомуурунньуга, Т.Б: Саха фольклора Дьокуускай: Якутия, 2006 с.
80 лет со дня рождения Н.В.Емельянова//Якутия – 2001: Календарь знаменательных и памятных дат, - Якуск, 2000, - стр 22-24