Куттар солбуһуулара

Куттар солбуһуулара диэн ыксаллаах кэмҥэ киһи салгын кута көттөҕүнэ ийэ кута салайарын быһаарыы буолар.

Саха дьоно кут туһунан бэрт элбэх уонна дириҥ өйдөбүллэрдээхтэр. Олору бииргэ хомуйан маннык наардыахпытын сөп.

Былыр-былыргыттан саха дьоно киһи үс куттааҕын билэллэр. (1,33).

Киһи этэ-сиинэ — буор кут диэн ааттанар. Өллөҕүнэ киһи этэ-сиинэ үрэллэн буор буоларын иһин итинник ааттаабыттар. Буор кут сир информациятын илдьэ сылдьар. Саха киһитэ саныырынан киһи куттара Айылҕаны кытта сибээстээхтэр. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна Айылҕа саамай дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. Салгын кут Айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (1,24).

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ билинэринэн киһи тыыннаах сырыттаҕына ийэ кут буор куту кытта бииргэ сылдьар. Киһи олоҕор биир эмэ түбэлтэлэргэ, холобур, соһуччу ыарыйдаҕына эҥин, ийэ кут арахсан туспа сылдьара бэлиэтэнэр. Абааһылар киһи кутун ылан бардахтарына киһи кута төннүөр диэри ыалдьар. (2,73).

Былыргы ойууннар киһини ыарытыннарбыт куһаҕан тыыны булан тутан, бохсуруйан, ыалдьыбыты үтүөрдэллэр эбит. (3,47).

Дьоҥҥо куһаҕан быһыыны оҥорбут киһи кутун улахан ойууннар тутан ылан буруйун боруостуор диэри хаайан баран, буруйун боруостаатаҕына бэйэтигэр аҕалан биэрэллэрэ эмиэ биллэр. (4,214).

Бу кэмҥэ диэри биллибит сахалар кут-сүр үөрэхтэрин өйдөбүллэрин К.Д.Уткин «Философия «Кут-сүр» диэн үлэтигэр хомуйбута уонна кут-сүр диэн өйдөбүлү атын омуктар үөрэхтэригэр тэҥнээн көрүүнү оҥорбута. (5,4).

Киһи өйө-санаата үс өрүттээх, сахалыы буор кут, ийэ кут уонна салгын кут диэн ааттаналлар. Киһи Айылҕаттан аналын быһыытынан тыыннаах буолан олох олоруон баҕарар. Бу баҕа санаа олус күүстээх, ол иһин бэйэтин, этин-сиинин көмүскэнэригэр киһини буор кута уонна ийэ кута быһаччы салайаллар. Kиһи тугу эмэни оҥороругар аан бастаан бэйэтин этигэр-сиинигэр, буор кутугар туһалаах өттүн оҥоро сатыыр. Киһи бэйэтин олоҕор, өйүн-санаатын салайыыга салгын кута сайдан ийэ кутун өйүн санаатын баһыйдаҕына эрэ, үөрэх-билии тугу этэрин туһанар буола үөрэнэр. Киһи өйүн-санаатын уратылара уонна утарыта турар курдуктара сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн ити курдук быһаарыллаллар.

Буор кут уонна ийэ кут хаһан уонна ханнык кэмҥэ киһини быһаччы салайалларын киһи олоҕун маннык бэлиэ кэмнэргэ араартаан быһаарар ордук буолар:

1. Оҕо кыра буолан бэйэтин толкуйдуур өйө киирэ илигинэ эбэтэр үөрэҕи-билиини ылынан салгын кута сайдан барыан иннинэ буор кута уонна ийэ кута баһылааннар быһаччы салайаллар. Оҕону буор кут баһылаан салайарын бэлиэтинэн туох эмэ табыллыбатаҕына эбэтэр ыарыы буоллаҕына оҕо ытыыр, мөхсөр, куотар, онтон ийэ кут баһылаан салайара оҕо кыра эрдэҕинэ куруук үтүктэн, хамсанан, батыһан үөрэнэриттэн биллэр. Ийэ кут салайар кэмигэр оҕо урут тугу оҥорбутун уонна сарсын тугу оҥоруохтааҕын кыайан өйдөөбөт.

2. Оҕо улаатан үөрэҕи-билиини ылынан бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар, салгын кута сайыннаҕына кини өйүн-санаатын салайыыны салгын кут баһылаан оҥорор буолан барар. Бу кэмҥэ кини өйө-санаата сайдан, ханнык быһаарыыны ылынарын толкуйдаан, үөрэх-билии тугу этэринэн оҥорорго үөрэнэр. Киһиэхэ салгын кута сайдыбытын бэлиэтинэн үөрэҕи-билиини ааҕан билэр, кулгааҕынан истэн иҥэринэр уонна тугу билбитин-көрбүтүн умнубат, өйдүү сылдьар буолуута ааҕыллар.

3. Улаатан бэйэтин өйө киирбитин кэннэ, араас соһуччу түбэлтэлэргэ түбэһэн толкуйдуур өйө, салгын кута, көтөн хааллаҕына киһини ийэ эбэтэр буор кута быһаччы баһылаан салайаллар.

Атын дойдуларга оҕону кыра эрдэҕинэ бөрө дуу эбэтэр атын кыыл булан ииппит түбэлтэлэрэ биллэллэр. Итинник иитиллэн улааппыт оҕолор ииппит кыылларын майгыларын ылынар, туттууларын-хаптыыларын үтүктэр уонна саҥаралларын курдук саҥарар буолан хаалаллар эбит. Кыра эрдэхтэринэ ылыммыт үөрэхтэрэ олус күүскэ иҥэн, улааттахтарына даҕаны кыыл курдук майгыларын кыайан бырахпакка, өйдөрө-санаалара салгыы сайдыбат буола мастыйан хаалаллар эбит. (6,12). Бу курдук иитиллибит оҕо майгына тоҕо итинник уларыйан хаалара киһи куттара тус-туспа буолалларынан эрэ быһаарыллар. Оҕо маҥнайгы үөрэхтэрин ийэтин үтүктэн ылынан иһэр уонна ол үөрэҕэ олус дириҥник, ыл да уларыйа охсубат гына иҥэн хаалар диэн биһиги сайдан иһэр кут-сүр үөрэхпит быһаарар.

Киһи өйүн-санаатын төрүттүүр өйдөбүллэр оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата ситэ сайда, салгын кута үөскээн салайар буола илигинэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар, буор уонна ийэ куттарыгар быһа киирэн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр оҕо ийэтин көрөн үөрэр буолуоҕуттан, илиитинэн бастакы хамсаныылары оҥороруттан саҕалаан үөскүүллэр. Бу быһаччы оҕо ийэ кутугар киирэн мунньуллар өйдөбүллэр киһи өйүн-санаатын төрүтүнэн буолалларын бэлиэтинэн оҕо аан маҥнайгыттан ылынан, үөрэнэн иһэр үөрэҕэ барыта үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэллэрэ буолар. Итиннэ эбии оҕо бэйэтэ атын улахан дьону эбэтэр оҕолору көрөн үтүктэн, үөрэнэн иһиитэ ураты күүстээх. Оҕо бэйэтин бараллаата оҕолортон үтүктэн үөрэниини ордук түргэнник ылынар. Бу үөрэҕи толору дакаастааччыларынан элбэх оҕолоох ыаллар буолаллар. Ыал улахан оҕолорун кыралара бары үтүктэн улаатыылара дьоҥҥо барыларыгар былыргыттан биллэр суолга киирсэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ «куһаҕан быһыыны» оҥорума диэн үөрэтии, сорох кэмҥэ сыыһа туттан аһара хамнаннаҕына, охсуолаатаҕына, тэптэҕинэ эбэтэр тугунан эмэ бырахтаҕына, маннык быһыы сыыһа, куһаҕан быһыы буолар диэн сонно тохтоттоххо, оҕоҕо бу куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга аналлаах тохтотор, туормастыыр майгылар үөскээн олохсуйаллар уонна кини ийэ кутугар мунньуллан ууруллан иһэллэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ бары баҕа санаалара эмиэ улаатан, кэҥээн иһэллэр. Кыра эрдэҕинэ бэйэтин баҕатын кыайан туттуммат буола үөрэммит оҕо улааттаҕына, ордук улааппыт баҕаларын кыайан туттунара өссө уустугурар. Кини толкуйдуур өйө, салгын кута ийэ кутун баҕа санааларын кыайан тохтоппот, ол иһин бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан туттуммат киһи буолан хаалар. Сахалар маннык үөрэммит киһини «Атаахтык иитиллибит киһи» диэн атыттартан туспа арааран бэлиэтииллэр. Ийэ кут баҕа санаата барыта киһи бэйэтин этигэр-сиинигэр, буор кутугар сыһыаннаах быстах баҕа санаалар буоланнар, киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын урут толорооччу буола улаатар. Ханнык эрэ дьыалаҕа быһаарыыны ылынаары гыннаҕына, бэйэтин этигэр-сиинигэр туһалаах өттүн урут бастатан оҥорор киһиэхэ кубулуйар.

Элбэх оҕолордоох ыал оҕолоро бэйэ-бэйэлэрин хардарыта көрсөллөрүн, бэйэ-бэйэлэриттэн үтүктэн үөрэнэллэрин түмүгэр үчүгэй, киһилии иитиилээх буола улааталлар. Арай кинилэр кыра оҕолоро, бары көмөлөөн аһара көрөн-истэн кэбиһиилэрин түмүгэр атаахтык иитиилээх буолан хаалара эрэ хомолтолоох буолуон сөп.

Үтүгүннэрэн үөрэтии элбэхтэ хатылаатахха ордук дириҥник иҥэр. Бу майгы оҕо ийэ кутугар мунньуллан иһэр буолан, бэйэтин толкуйдуур өйүгэр-санаатыгар биллибэт курдук. Бу майгы эдэр киһи итирэн дуу, хайаан дуу толкуйдуур өйө, салгын кута көттөҕүнэ биллэн тахсар. Кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар куһаҕан быһыыны оҥорума диэн үөрэх иҥэриллибэтэх буоллаҕына, итирэн, «Өйө көтөн» сырыттаҕына кини аһара түһүүнү, охсуһууну, уһуктааҕынан, биилээҕинэн сыыһа туттан буруйу оҥорууну таһаарар кыахтанар. Кини ийэ кутугар тохтотор, аһара барбат буолар үөрэх иҥэриллибэтэх буоллаҕына, салгын кута кыайан салайбат кэмэ кэллэҕинэ, бэйэтин тохтотунар кыаҕа аҕыйыыр. Кэнники кэмҥэ биирдэ арыгы иһэн итирэн хаалбыт эдэр дьон туох эмэ буруйу оҥоро охсоннор хаайыыга түбэһэллэрэ олус элбээтэ.

Үчүгэй дуу, куһаҕан дуу быһыылары арааран билбэт буола иитиллибит киһи итирэн, толкуйдуур өйө, салгын кута көтөн, ийэ-кутун быһаччы салайыытыгар киирэн сырыттаҕына, хайаан даҕаны аһара туттан кэбиһэр киһиэхэ кубулуйар. Бу быһыыны чуолкайдыырга маннык холобуру ылыахпытын сөп: эдэр киһи итирбит кэмигэр дьонугар кыыһырбыта бэрдиттэн оннооҕор ыты сүгэнэн кэрдэн кэбиһэр. Бу киһи кыра эрдэҕинэ, биилээҕи; сүгэни, быһаҕы сэрэнэн туттарга үөрэтиллибэтэҕин таһынан ийэтиттэн эбэтэр аҕатыттан элбэх хааччахтааһыннары көрсүбүт буолуон сөбө биллэн тахсар. Итирдэҕинэ, өйө көтөн, ийэ кутун салайыытыгар киирдэҕинэ төрөппүттэригэр кыыһырара, өйө-санаата тапсыбата аны таһыгар тахсан кэлэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥорбокко, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэннэҕинэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор туһунан олохсуйбут өйдөбүл баар буолар. Оҕоҕо бэйэтин өйө киириэн иннинэ ийэтэ уонна аҕата: «Оҕом куһаҕаны оҥорума, үчүгэйи, маннык оҥор»,- диэн үөрэтиилэрэ, кини ийэ кутугар киирэн олохсуйан иһэллэр уонна үйэтин тухары куһаҕаны оҥорор сыыһа, табыллыбат быһыы диэн тохтотор, туормас буолан өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьаллар. Бу олохсуйбут туормас, тохтотор быһыы киһи куһаҕаны оҥороору гынарын хаһан баҕарар тохтотор.

Оҕо маҥнайгы туормаһын ийэтэ оҥорор. Кыра оҕо маҥнайгы хамнаныытынан хам тутан тардыалааһын буолар. Манна ийэ баттаҕа уонна кулгааҕа куруук тардыаланар. Оҕото ыалдьар гына тардыалаатаҕына ийэтэ сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ эбэтэр эмискэ хамнаннаҕына, оҕо куһаҕаны оҥорбутун өйдүүр. Ийэтэ тардыалыырын оннугар имэриттэрэ үөрэттэҕинэ, бэрт сотору имэрийэргэ үөрэнэ охсор. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо куһаҕан быһыыны оҥорбот буола, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэнэн истэҕинэ, үйэтин тухары үчүгэйи оҥоро сылдьара элбэх буолар.

Оспуор ханнык эмэ көрүҥэр кыаттаран баран, кыһыытын-абатын кыайан туттуммакка сыыһа-халты хамсанар киһини «Бэйэтин кыайан туттуммат киһи» диэн этэллэр. Кыра эрдэҕинэ сыыһаны оҥорортон тохтотунар буоларга үөрэтиллибэтэх оҕо ыксаабыт, ыгылыйбыт кэмигэр бэйэтин кыайан хонтуруолланан тохтотунара аһары уустугун ити этии бэлиэтиир. Улааппыт киһи итинник майгытын кыайан көннөрүнэрэ олус уустугун бэлиэтиир этиинэн: «Куһаҕан майгылаах киһини кыйахалаама»,-диэн этии баара буолар. Бу этии, киһиҥ эмиэ ыгыллан, кыыһыран муҥуругар тиийэн хааллаҕына кыайан туттунуо суоҕа, сыыһа хамнанан да кэбистэҕинэ көҥүлэ диэн өйдөтөр.

Киһилии майгыга оҕону үөрэтиигэ аналлаах этии: «Оҕону ороҥҥо туора сытар эрдэҕинэ үөрэтиэххэ наада», диэн дьоҥҥо баар. Оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэтии хайаан даҕаны наада буоларын киһи улаатан баран хайдах сылдьара туоһулуур. Кыра эрдэҕинэ чугас дьонун, эбэтин, ийэтин, доҕотторун охсуолаабат, тэбиэлээбэт буоларга үөрэтиллибит оҕо бэйэтэ улааттаҕына хайа да киһини аһара кырбаабат, үлтү сынньыбат, хам тэпсибэт. Онтон оҕону атаахтатыы, охсуолуур ээ диэн үөрүү, төттөрүгэ үөрэтэр. Оҕо улааттаҕына итинник хамсаныылары оҥороругар тохтотор майгына суох буола улаатар.

Буруйу оҥоруу үгүс өттө - аһара туттунууттан тахсар. Ханнык эмэ туһалаах да дьыаланы оҥороору эбэтэр бэйэтин көмүскэнээри киһи аһара туттан буруйу оҥорон кэбиһиигэ тириэрдиэн сөп. Киһи олоҕор буолан ааһыталыыр араас түбэлтэлэргэ, дьыала алҕас туттаран охсуһууга-этиһиигэ тиийэн хаалаары гыннаҕына, бу киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕинэ олохсуйбут «Аһара барыма» диэн өйдөбүл киһини тохтото охсоро наада буолар кэмэ кэлэр. Үгүс аһара туттан буруйу оҥоруулар уһуктааҕы уонна биилээҕи сэрэнэн туттубат буолууттан үөскээн тахсаллар. Оҕо кыратыгар быһаҕынан сэрэнэн тутта үөрэммэтэҕинэ, улааттаҕына даҕаны сыыһа-халты туттара уҕараабат буолуон сөп. Сахалар «Биилээҕи уһугунан анньан киһиэхэ биэримэ» диэн үөрэхтэрин билбэт буолууттан атын киһиттэн быһаҕы ылаары киһи илиитин быстар түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар.

Оҕоҕо үчүгэйи баҕарар санааттан киниэхэ үөрэҕи--билиини иҥэрэн, салгын кутун эрэ сайыннаран биэрдэххэ, оҕо өйө-санаата баҕа курдук үчүгэй буолуо диэн сыыһа санаа. Улахан да киһи куруук толкуйдуур өйүнэн, салгын кутунан эрэ салаллан сылдьыбат. Киһи олоҕор буолан ылар араас ыксаллаах түгэннэргэ түбэстэҕинэ киһи үгүстүк толкуйдаабакка, быһаара сатыы турбакка эрэ түргэн хамсаныылары оҥорор. Аһара омуннуруу, олус ыксааһын, ыга кыыһырыы, улаханнык соһуйуу кэмигэр киһи толкуйдуур өйө, салгын кута көтөн, ийэ кутун быһаччы салайар кэмигэр киирэн ылар. Маннык кэм сахалыы быһаарыыта киһи «Өйө баайыллан ылар кэмэ» диэн ааттанар. Бу кэм кэлэн ааспыт бэлиэтинэн, киһи тугу оҥоро охсубутун «Ыксааммын өйдөөбөккө хааллым» диэн этиитэ бигэргэтэр. Киһи бэйэтэ тугу оҥорбутун өйдөөн-дьүүллээн быһаарбакка хаалар. Кинигэттэн ааҕан билбитэ, төрөппүттэрэ уонна учууталлара этэн-этэн үөрэппит үөрэхтэрэ соҕотохто умнуллан хаалаллар, ханнык быһаарыыны ылынарын бэйэтэ букатын да билбэккэ хаалар түгэннэрэ эмиэ баар буолаллар.

Маннык ыксаллаах, киһи «Өйө көтөн, баайыллан ылар» түгэннэригэр киһи салгын кута көтөр, ийэ кута быһаччы салайар. Ийэ кут ити салайыытыгар урукку кэмҥэ кини ийэ кутун өйүн-санаатын саппааһыгар ууруллубут өйдөбүллэртэн ылан туһанар. Манна ханнык хамсаныылар оҥоруллаллара барыта ийэ кут өйүн-санаатын саппааһыгар хайа өйдөбүллэр уурулла сылдьалларыттан тутулуктанан тахсар. Киһи «Өйө көтөн» ылар кэмигэр ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар буолан, оҕо кыра эрдэҕинэ бу өйүгэр-санаатыгар үчүгэй, киһилии өйү-санааны уган биэрбит эрэ буоллахха, киһилии майгылаахтык сылдьара, быстахтык быһыыламмата дакаастанар.

Холкутук, толкуйдуур өйүнэн, салгын кутунан салаллан олорор киһиэхэ «Өйө баайыллан» эбэтэр «Өйө көтөн» ылар түгэннэрэ киирэн ааһалларын маннык биллэр холобурдартан чуолкайдык билиэххэ сөп.

- Үгүс дьон кыыһыраннар туох диэн эппиттэрин, саҥарбыттарын өйдөөн-дьүүллээн быһаарбаттарын таһынан өссө иһити-хомуоһу, чааскыны быраҕаллара эбэтэр остуолу охсоллоро кимиэхэ барытыгар биллэр. Ити этиилэр, саҥарыылар, хамсаныылар барылара олус соһуччу оҥоруллаллар уонна «Олус кыыһыраммын тугу саҥарбыппын, бырахпыппын өйдөөбөккө хааллым ээ»,- диэн чуолкайдыыр дуу эбэтэр бырастыы гыннарарга аналлаах быһаарыылаах буолаллар.

- Уоппуттаах суоппар ыксаллаах түгэҥҥэ түбэстэҕинэ эрдэттэн үөрэммит хамсаныыларын тугу да толкуйдаабакка эрэ оҥорор. Халтарыйан ойоҕоһунан баран эрэр массыынатын уруулун аҥар өттүгэр аһара эрийэн кэбиспэккэ, төттөрү эрийэн көннөрө охсон биэрэн, массыыната көнөтүк барарын ситиһэр эбэтэр ыксаллаах түгэҥҥэ туормаһын үктээбитин билбэккэ да хаалар.

- Шаолин манаахтара илиинэн охсуһууну баһылаабыттара биллэр. Кинилэр охсуһууга үөрэтэр ньымаларынан элбэхтик биир-тэҥ хамсаныылары оҥороннор, ол хамсаныылар кини буор кутугар киирэн иҥэннэр, көмүскэнэр хамсаныылары киһи тугу да толкуйдуу барбакка, ураты түргэнник хамсанан оҥорор буоларын ситиһэллэр. Итинник албаһы туһананнар үрдүкү кылаастаах спортсменнар эмиэ араас албастарын ураты түргэнник оҥорор буола үөрэнэллэр.

- Киһи тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыйдаҕына соҕотохто, тугу да толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ылар. Олус түргэн, эмискэ хамсаныыны оҥоро охсор. Бу түгэҥҥэ куттал киһи этигэр-сиинигэр быһаччы суоһуур буолан көмүскэнэр хамсаныыны буор кут быһаччы, уокка сиэтиллибит тарбах ыйыытынан оҥорор. Маннык судургу, киһи этигэр үөскүүр ыарыылартан көмүскэнэр хамсаныылары буор кут быһаччы дьаһайар. Киһи биирдэ эмэ «Өйө көтөн ылар» кэмигэр толкуйдуур өйө арахсан хааларын уонна бу кэмҥэ киһини быһаччы быһаарар өйө салайарын психолог Рон Хаббард итэҕэтиилээхтик быһаарар. (7,76).

Бу быһаарыыны чуолкайдыырга маннык көстүүнү холобурга ылыахха сөп: Арай уулуссаҕа уолаттар биир охто сытар киһини тэбиэлии сылдьаллар. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин үтүктэн харса суох тэбиэлииллэр. Тэбиэлиирбититтэн бу киһи ыалдьара, аны өлөн хаалара буолуо диэн санаа бу уолаттарга хата киирэн көрбөт. Кинилэри кыра эрдэхтэринэ киһини тэбиэлиир куһаҕан, ыалдьар диэн ким да үөрэппэтэх буолан хайалара да туттунан тохтообот. Бары омуннураннар тугу оҥороллорун арааран өйдөөбөт буолан, өйдөрө баайыллан хаалара кинилэри итинниккэ тириэрдэр.

Киһи улаатан баран араас ыксаллаах түгэннэргэ түбэһэн салгын кута, өйө көтөн сырыттаҕына, кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыыны оҥорума диэн үөрэтиллибит үөрэҕэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥэриллибит буоллаҕына кинини киһилии, дьону кытта иллээхтик, бэрээдэктээхтик сырытыннарар. Оҕону ийэ кута быһаччы салайар кэмигэр, кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэттэххэ эрэ киниэхэ аһара туттартан тохтотор, туормастыыр өй-санаа олохсуйан үөскүүр уонна үйэтин тухары хонтуруоллуу сылдьар.

Киһи бэйэтин оҕотун бэйэтэ хайдах иитиллибитин курдук ииттэҕинэ, үлэлээбитин курдук үлэлэттэҕинэ уонна тугу үлэлээбитигэр үөрэттэҕинэ бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах уонна үлэһит киһи оҥорор. Онтон оҕотун бэйэтэ иитиллибититтэн сымнаҕастык, атаахтык көрдөҕүнэ, иһиттэҕинэ, бэйэтинээҕэр сүрэҕэ суох, мөлтөх киһини иитэн уонна үөрэтэн улаатыннарар. Оҕону төрөппүттэр бэйэлэринээҕэр сымнаҕастык, харыстаан иитэр буоланнар кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара мөлтөөн иһэллэр.

Сахаларга «Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар» диэн олохсуйбут өйдөбүл баар. (8,46). Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытыннараннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөх дьон буола иитиллэн тахсаннар баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолбут. (9,110).

«Социализм» кэмин саҕанааҕы төрөппүттэргэ, мин кыра эрдэхпинэ олус күүскэ үлэлиир этим, онон оҕом сынньаннын, кини үөрэхтээх киһи буолуоҕа диэн өйдөбүлү олохсуппуттара. Биир өттүттэн быһаардахха бу этии олус сөп курдук. Үөрэхтээх, үрүҥ үлэһит киһи кыратык үлэлиирин курдук өйдөбүлү биэрэр. Илиинэн ыарахан үлэни үлэлиирдээҕэр олорон эрэ өй үлэтин үлэлээһин кыра дьон санааларыгар чэпчэки үлэ курдук ааҕыллар. Бэйэлэрин кыра оҕолорун эн «Кыратык үлэлээ» диэн үөрэтиилэрэ кинини бэйэтин сүрэҕэ суох соҕус оҥорон кэбиһэр, илии үлэтэ ыараханын курдук өйдөбөлү иҥэрэр. Оҕолоро төрөппүттэринээҕэр элбэхтик сытарын, сынньанарын сөбүлүүр уонна үлэлиирин оннугар оонньууну-көрү ордук эккирэтэр «атаах» киһи буолан тахсарыгар олук ууруллар.

Мантан салгыы бэйэтэ бу курдук сүрэҕэ суох соҕус буола иитиллибит киһи аны бэйэтин оҕотун өссө сүрэҕэ суох гына үөрэтэн кэбиһэр. Кыра оҕото төрөппүтэ элбэхтик сытарын, тугу да дуоннааҕы оҥорботун көрөн, үтүктэн улаатар буолан, кинитээҕэр сүрэҕэ суох буолар. Былыргы сахалар киһи хайдах үлэһитин билээри төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллара ити быһаарыы олус табатын бигэргэтэр. Ити аата, бу аймах дьон үһүс көлүөнэлэрин киһитэ букатын тугу да үлэлии үөрүйэҕэ суох, барыта бэлэмҥэ иитиллэр киһи буолан тахсара ханнык да саарбаҕа суох буолар. Биллэр баай дьон сиэннэриттэн Л.И.Брежнев сиэнэ Виктория билигин бары баайын матайдаан бомж буолан сылдьар.

Бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт киһи эгэ оҕотун кыайан үөрэппэт. Оҕотун аһара атаахтатарыттан уонна аһатарыттан, таҥыннарарыттан атыҥҥа кыһаммат. Оҕото улаатан ону-маны, буруйу оҥорон түбэстэҕинэ, аны атын дьону, үөрэппит оскуоланы буруйдуу саныырыгар тиийэр. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар аһара кыһанан-мүһэнэн, кини эрэ туһугар, кини эрэ тот буоллун, киниэхэ эрэ баар буоллун диэн маанытык таҥыннаран, көрүүлэрэ-истиилэрэ, оҕолорун төттөрү өйгө-санааҕа, барыта мин туспар диэн санааҕа үөрэтэр. Төрөппүттэр олус көрүүлэрэ-истиилэрэ оҕолоро үчүгэй холобуру үлэлээн ылынан, үтүктэн үөрэнэр кыаҕын суох оҥорор уонна бары мин туспар кыһаналлар диэн өйдөбүлгэ оҕустаран, бэйэтин өйүн-санаатын, салгын кутун кыайан сайыннарбат, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар бас бэриммит, сайдыы-үүнүү диэки соччо тарбыспат киһи буола улаатар.

Билигин биһиэхэ коммунистар, большевиктар кыайыахтарыттан ыла үһүс көлүөнэ дьон үөскээн олороллор. Россияҕа маннык эстии-быстыы кэлиитэ эдэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии майгыта аһара сымнааһыныттан таҕыста. Ааспыт үйэҕэ колониализм хара батталыгар олорбут түҥкэтэх өйдөөх-санаалаах дьону барыларын эмискэ үөрэхтээһин, сайдыыта суох экономикалаах дойдуга, илии ыарахан үлэтин кыайа-хото үлэлиир дьону аҕыйатан, бары үрүҥ, чэпчэки үлэни эккирэтэ сылдьалларын үөскэтэн кэбистэ.

Итинник үөскээбит уустук балаһыанньаны билигин тэнийэн иһэр ырыынак сыһыаннаһыылара эрэ сыыйа-баайа көннөрөллөрүгэр эрэл баар. Саха дьоно саҥа үүнэн иһэр көлүөнэлэрин иитиини-үөрэтиини төрдүттэн уларытан, былыргы сахалардыы, «Мин оҕом саары чаккылаах» диэн атаахтаппакка, бэйэттэн ордук тулуурдаах, өһөс, үлэһит дьону ииттэххэ уонна үөрэттэххэ маннык сымнаабыт майгы сыыйа көнөн барыан, эрэллээх кэлэр көлүөнэлэниэххэ сөп. (10,91).

Туһаныллыбыт литература

1. Саха төрүт культурата. 11 чааһа. Саха республикатын үөрэҕин министерствота. Учууталга көмө. Дьокуускай: 1992.- 80 с.

2. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. Якутск: Творческо-производственная фирма «Север-Юг». 1992.- 318 с.

3. Ойууннар норуот номоҕор. Дьокуускай: Саха сиринээҕи тыл, ли-тература уонна история института. 1993.- 64 с.

4. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 352 с.

5. К.Д.Уткин. Философия «Кут-сүр». Якутск: «Ситим» ЧИФ, 1994.- 20 с.

6. Газета «Якутия». 23 декабря 2000 год.

7. Л.Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здоровья. Учебник по дианетике. / Пер. с англ. под общей ред. М.И.Никитина. - Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп ( Совместное издание ). 1993.- 576 с.

8. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Уни-верситета, 1911.- 144 с.

9. Е.Д.Андросов. Оруоһуттар. Дьокуускай: «Бичик» нац. кн. Кыһата, 2000.- 288 с.

10. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.