Ыксаллаах кэм

Киһи олоҕор биирдэ эмэтэ олус ыксаллаах, чыпчылҕан түгэнэ таба быһаарыыны ылынар уонна ураты түргэнник хамсанан ол быһаарыыны олоххо киллэрэр кэм тиийэн кэлэн ааһар. Соһуччу, олус ыксаллаах кэмҥэ түбэһэн ылыы ураты эппиэтинэһи үөскэтэр. Бу кэмҥэ киһи хайдах туттубутуттан, хамсаммытыттан салгыы олоҕо барыта тутулуктанар.

Сааскы бадарааннаах суолга томторго тахсыыга биир колея устун утары иһэр массыынаны көрсө түһэн баран суолпар массыынатын уруулун олус түргэнник эрийэ тута охсон утары иһэр массыынаттан бэйэтин массыыната туоруу охсон биэрэрин ситиһэн абаарыйаны, харсыһыыны мүлчү түспүтэ салгыы суоллардыырыгар бөҕө тирэх буолбута.

Ыксаллаах кэмҥэ түргэнник хамсаныыны киһи этин-сиинин эрчийэн, буор кутун утумнаахтык дьарыктаан эрэ ситиһиэн сөп.

Дьарыктаах, эрчиллиилээх киһи санаата өссө күүһүрэн, ордук түргэнник хамсанары ситиһэр кыахтанар.

Киһи ыксаллаах кэмҥэ түбэстэҕинэ олус, ураты түргэнник хамсаннаҕына табыллар. Бу балаһыанньаҕа өйдөрүн сүтэрбэтэх, быыһанар санааларын ханан даҕаны мөлтөппөтөх дьон санааларыгар бириэмэ уһаан биэрэн быыһанар кыахха киирэн хаалаллара биллэр.

Үөрэхтээхтэр маннык кэм тиийэн кэлиитин «Бириэмэ тохтоон ылар кэмэ» диэн ааттыыллар. Ыксаллаах балаһыанньаҕа түбэһэ сылдьыбыт дьон кэпсээннэринэн бу кэм биллэр уратылаах. Ол уратытынан быыһанаары гыммыт киһи санаатыгар бириэмэ уһаан хаалбыт курдук буолар, онтон кыайан быыһаммат киһиэхэ бириэмэтэ төттөрү, кыайан тиийбэккэ кылгаан хаалар. (1,6).

Ыксаан, ыгылыйан барыны барытын төттөрү-таары, сыыһа-халты оҥоруу уоппута, эрчиллиитэ суох киһиттэн тахсара ордук элбэх. Ыксаллаах түбэлтэҕэ элбэхтэ эрчиллибит киһи түргэнник уонна табатык хамсанар кыахтанар. Кини чыпчылҕан да түгэнин таах хаалларбакка бэйэтин быыһанарын туһугар олус наадалаах хамсаныылары оҥорор кыахтаах. Киниэхэ быһаарыылаах сөкүүндэлэр уһаан биэрбит курдук буолаллар. Ыксаабыт, мэй-тэй барбыт, буккуллубут киһи барытын төттөрү-таары, сыыһа-халты оҥороруттан төһө эмэ элбэх да бириэмэ тиийбэт буолан хаалан быыһанар суолу кыайан булбат эбэтэр быыһанар сиригэр кыайан тиийбэккэ хаалар.

Сэриигэ сылдьар киһи алҕас миинэни үктээбитин элбэрээгин тыаһыттан истэн күүһүн муҥунан соҕотохто туора ойон биэрбитигэр, хата атаҕа эрэ оскуолкаларга табыллыбыт. Кини миинэ эстэригэр элбэрээгин тыаһын истээт соҕотохто күүһэ баарынан туора ыстаммыт. Хапсаҕайдык хамсанан, кыахтаахтык туора ойон биэрэн тыыннаах ордорун ситиспит. Ити кыайыыны ситиһэригэр кини эрдэттэн үөрэппитэ, бэлэмнэммитэ уонна эрчиллибитэ олук буолан туһалаабыттар.

Ыксаллаах балаһыанньаҕа түбэһэ сылдьыбыт дьон билинэллэринэн бэлэмнээх, эрчиллиилээх буолуу олус улахан оруолу ылар. Чыпчылыйыах да түгэнэ сыыһа-халты туттубакка, хайдах быыһанар туһунан эрдэттэн быһаарыммытын курдук оҥорбут киһи быыһанар кыаҕа элбээн биэрэр.

Тимирэн эрэр хараабылтан тымныы ууга түһэригэр эрдэттэн бэлэмнэнэн эбиискэ аһаабыт, халыҥнык таҥныбыт, тимирбэт гына оҥостубут киһи төһө эмэ өр кэмҥэ уста сылдьан тоҥон хаалбакка тыыннаах ордубута биллэр. Ыксаан, тиэтэйбит санааларыгар хараабылтан куота охсоору төбөлөрүнэн тымныы ууга ыстаныталаабыт дьон сотору тоҥоннор тимирэн хаалбыттар.

Муораҕа хараабыл тимирэн эрдэҕинэ эрдэттэн санаалара түһэн, ханна да баралларын-кэлэллэрин билбэт буола соһуйбут, куттаммыт дьон кыайан быыһанар кыахтара лаппа кыччыыр. Ханнык баҕарар балаһыанньаҕа киһи бэйэтин хайдах быыһанарын туһунан өйдөбүллээх, билиилээх уонна олус түргэнник хамсанарга сөптөөхтүк эрчилиннэҕинэ ыарахан да балаһыанньаттан быыһаныан сөп. Олус түргэн уонна чуолкай хамсаныылары оҥоруу кыра да кыаҕы таба туһанарынан ситиһии кэлэрин хааччыйар. Элбэх эрчиллиилээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах, этин-сиинин үөрүйэх оҥорбут, буор кута сайдыбыт киһи ханнык да ыксаллаах түгэннэргэ санаата буккуллан хаалбакка, кыра да бириэмэни таах ыыппакка сөптөөхтүк, табатык хамсанар кыахтанарыттан быыһанар суолу булунар кыаҕа улаатар.

Эрчиллии, эти-сиини дьарыктааһын, үөрүйэх оҥоруу киһи олоҕор куруук кэлэн ааһар оһоллортон, сыыһа-халты туттунуулартан быыһанар кыаҕы биэрэр. Урут буолан ааспыт маарынныыр быһыыларга дьон тугу оҥороннор туһаммыттарын үөрэтии, билии-көрүү, ол аата киһи оҥорорун курдук оҥоруу, киһи быһыылаах буолуу сыыһа-халты туттунары аҕыйатарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар. Дьон олохторун уопутун үөрэтии, олору бэйэ олоҕор сатаан туһанар буолуу олоҕу уһатыыга улаханнык көмөлөһөр.

Ыксаллаах кэмҥэ айылҕа киһи харыстанар күүһүн эбэн биэрэр. Аһара ыксаабыт киһи толкуйдуур өйө, салгын кута көтөн хаалыыта кинини салайыыны ийэ кута ылынан быһалыы салайарыгар тириэрдэр. Бу ыксаллаах кэмҥэ улахан тииккэ ыттыбыттарын, киэҥ көҥүһү үрдүнэн ойбуттарын билбэккэ хаалбыт дьон бааллар. Айылҕа киһиэхэ ыксаллаах кэмҥэ буккуллар, быһаарыыны ылыммакка хаалан хаалыан сөптөөх толкуйдуур өйүн, салгын кутун арааран, түргэнник быһаарыыны ылынар ийэ кутун өйүн-санаатын холбоон күүһүгэр күүс эбэр, аһара түргэнник хамсанарын ситиһэр.

Олоххо биирдэ эмэтэ да буоллар кэлэн ааһар ыксаллаах, ыгыллыылаах кэмҥэ сыыһа-халты туттубат буолуу киһи быһыылаах киһи олус туһалаах хаачыстыбата буолар. (2,16).

Туһаныллыбыт литература

1. Журнал «Техника молодежи», N 11, 1987 г.

2. "Туймаада" хаһыат. №315. 28.07.2016.