Куһаҕан быһыыны оҥорбуту көннөрүү

Куһаҕан быһыыны оҥорбуту көннөрүү бу быһыы куһаҕанын билиннэххэ эрэ кыаллар кыахтанар.

Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр үчүгэйи оҥороро төһө да элбэҕин иһин сыыһаны, куһаҕаны да оҥороро баар суол. Дьон олоҕун сиэригэр сөп түбэспэт быһыылары оҥорууну сыыһаны, куһаҕаны оҥоруулар диэн ааттыыллар.

Урукку кэмҥэ саха дьоно оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары билэн оҥорбот буоларга, үчүгэй быһыылары эрэ оҥорорго үөрэттэххэ табылларын этэллэрэ. Кинилэр киһи айыллыаҕыттан үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолбатаҕын чопчу билэллэр эбит. «Куһаҕаны оҥорума, үчүгэйи оҥор», - диэн арааран үөрэтэллэрэ итини дакаастыыр. Кэнники кэмҥэ киһи барыта тэҥ, үчүгэй эрэ буолар диэн «коммунизм» быһаччы үөрэҕин киллэрэннэр бэйэлэрэ «үчүгэй» оҕолору куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга үөрэтии суох буолбута билигин эдэрдэр элбэх буруйу оҥороллорун үөскэттэ.

Билигин элбэх куһаҕан быһыылары эдэрдэр оҥороллор диэн бары этэллэр. Эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыыларын маннык көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

1. Билбэт буолууттан оҥоруллар быһыылар. Бу оҥорор быһыылара дьон олоҕун сиэригэр, үгэстэригэр сөп түбэспэттэрин эдэрдэр билбэттэриттэн оҥорон кэбиһэллэр.

2. Алҕаска, сыыһа туттан оҥоруу. Сыыһа туттуулар үксүгэр эмиэ билбэттэн, оҥоро үөрэммэтэхтэн тахсаллар эрээри үчүгэйи оҥороору мүччү туттуулар үгүстүк тахсаллар.

3. Соруйан, билэ-билэ куһаҕан буоллун диэн оҥоруу. Өйдөөн-санаан туран эрдэттэн бэлэмнэнэн, өр оҥостунан баран оҥоруллар быһыылары ити курдук ааттыыллар.

Кэнники кэмҥэ улааппыт эдэрдэр үксүгэр билбэт буолан сыыһаны, куһаҕаны оҥороллор. Бэйэлэрэ нууччалыы ситэ билбэт төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы эрэ аҕыйах тылы саҥарарга үөрэтэн бараннар кыайан оҕолоро үөрэнэр, өйдөрүгэр түһэр гына кэпсэппэттэр, барыны-бары дириҥник быһааран биэрбэттэр. Хайа да быһыыны хос-хос хатылаан үгэс буолан иҥэр гына үөрэппэттэр. Оҕолоро бэйэтэ бэйэтигэр буккулла сылдьар, атын дьон этиилэригэр, сабыдыалларыгар киирэн биэрэрэ элбэх буолар.

Сахалар оҕону бэрт кыраҕа да үөрэтэргэ «Сүүстэ этиэххэ наада» диэн этэллэр. Оҕону кытта олус элбэхтэ кэпсэттэххэ, ыйыталастахха, көрдөрөн биэрдэххэ, быһаардахха туох эмэ үөрэх өйүгэр киирэн иҥэрин уонна ону хайдах ситиһиллэри былыргылар билэр эбиттэрин ити этии дакаастыыр. Ханнык баҕарар быһыыны хос-хос хатылаан үгэс буолан оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥэр гына үөрэттэххэ дьэ биирдэ чиҥ үөрэтии буолар.

Төрөппүттэр оҕолорун датсад уонна оскуола үөрэтиэ дии санааннар кэлин кэмҥэ кыра эрдэхтэринэ букатын үөрэппэт буоллулар. Кыра эрдэҕинэ: «Бар оонньоо, мэһэйдээмэ»,- диэн туспа хоско үүрэллэр. Улаатан истэҕинэ детсадка ыыталлар, онтон оскуолаҕа барар. Сахалыы үгэстэри, сиэрдэри-туомнары билэн толорууга үөрэтиллибит оҕолор куоракка олох аҕыйахтар, тыа да сирдэригэр аҕыйаан эрэллэр. Ханнык быһыылары оҥордоҕуна сыыһа, дьоҥҥо куһаҕан буоларын арааран билбэт эдэр дьон улаатан элбээн иһэллэр.

Сыыһаны, куһаҕаны арааран билбэт буолуутуттан эдэр киһиэхэ сыыһаны, куһаҕаны оҥоробун диэн кэмсинэр санаа үөскээбэт. Куорат дьоно атын оҕолор куһаҕаны оҥороллорун көрдөхтөрүнэ да кыһамматтар. Арай маннык быһыылар дэриэбинэҕэ быдан атыннык быһаарыллаллар. Онно атын дьон этэллэрин сыаналыыллар. Дьон тыла, санаалара хонноҕуна туох да үчүгэй буолбатын билигин да билэллэр. Оҕо сыыһаны оҥорбутун дьон тылыттан эмиэ истэн-билэн көннөрүнүөн сөп.

Кыра оҕону куһаҕан быһыылары оҥорботугар аан бастакынан үөрэтии, улааппытын кэннэ хос көннөрөн үөрэтэрдээҕэр быдан судургу. Оҕо аан маҥнайгы билиитин олус кытаанахтык ылынар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэтии хайаан да эрэйиллэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн көрөн улаатар. Төрөппүт куһаҕан диир быһыыларын оҕото оҥороору гыннаҕына эбэтэр оҥорорун кытта сөбүлээбэтин биллэрэрэ наада. Баҕар кытаанахтык көрүөҕэ, мөҕүөн да сөп. Тохтотон атыҥҥа аралдьытан кэбиһии ордук тиийимтиэ диэн этэллэрэ кыра оҕону үөрэтэргэ ордук табыллар.

Кыра оҕо сотору аралдьыйан тугу оҥорбутун умнан иһэрэ, үчүгэйи оҥороругар эбэтэр куһаҕаны оҥорботугар үөрэтэр кэм кыра, бэйэтэ өйдөөбөт, умнан кэбиһэр кэмигэр эрэ буолуохтааҕын быһаарар. Субу кэмҥэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорон ийэ кукка иҥэриллэн хаалыахтаахтарын өйдөтөр. Оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнай иҥэриммит үөрэҕэ кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар олохсуйан, иҥэн иһэр. Ити иһин сахалар: «Үлэһит дьон оҕолоро үлэһит буолаллар»,- диэн этиилэрэ аан маҥнайгы үөрэтии киһи олоҕун оҥкулун быһаарарын чуолкайдыыр.

Оҕо кыра умнан иһэр кэмигэр куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна даҕаны элбэхтэ хатылаан оҥоро илигинэ өйүгэр иҥэрэ охсубат, ол иһин куһаҕан быһыыны тохтотон, атыҥҥа аралдьытан кэбиһии хайаан да оҥоруллан иһэрэ наада.

Иитээччи оҕо сыыһаны эбэтэр куһаҕаны оҥороору гыннаҕына: «Маннык сыыһа, бу курдук аны оҥорума»,- диэн көннөрү тылынан куолаһын уларытан этиэн сөп. Оҕо киһи куолаһа уларыйарын олус кэтээн, арааран истэр. Истигэн, улахан киһи этэрин болҕомтолоохтук истэр оҕо сыыһаны оҥорбуккун көннөр диэтэххэ бэйэтэ да көннөрүөн сөп.

Киһи этэрин соччо истигэнэ суох мэник оҕоҕо күүскэ этиэххэ, мөҕүөххэ сөп. Саҥа дорҕоонноро оҕоҕо ордук тиийимтиэлэр. Тохтотон, муннукка туруора түһэн, аралдьытан уоскутуохха да син.

Букатын истибэт аһара барар дьалбаа оҕону урукку кэмҥэ хаайыллар, бобуллар, чыпчахайынан дьарыйан биэрии эмиэ көрүллэр этэ.

Ити быһыылар бары оҕо майгытыттан тутулуктанан үчүгэйгэ үөрэтэргэ аналлаахтар. Үчүгэйгэ үөрэтэр быһыылар хайаан да, хайа эмэ өттүлэринэн оҕо көҥүлүн, көҥүлүнэн барарын хааччахтыыллар. «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат» диэн сахалар этэллэр. Үчүгэйгэ үөрэтиини кыратык да буоллар ыктахха, күүһүлээтэххэ эрэ үөрэтиллэр кыахтаахтар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтигэр, майгыныгар сөптөөх ыгааһыны тулуйар буола үөрэннэҕинэ эрэ үчүгэйи оҥорор киһи буола улаатар.

Улаатан истэҕинэ киһи өйө-санаата икки аҥы буолан барар. Ол барыта үөрэх хайа өттүн, үчүгэйин дуу эбэтэр куһаҕан өттүн дуу баһыйа ылынан иһэриттэн тутулуктаах. Бу өй-санаа арахсыыта оҕо ийэтин көрөн билэр буолуоҕуттан ыла саҕаланар. Оҕо кыра, бэйэтэ ситэ өйдөөбөт эрдэҕинэ аһара бара сылдьарга үөрэнэр. Оҕо аан маҥнайгыттан минньигэһи сиэри көрдөөтөҕүн аайы ылан биэрэн истэххэ, өссө көрдөөн иһэрэ эбиллэн барара буолар.

Коммунизм кэмин саҕанааҕы өй-санаа үөрэхтэрэ оҕо төрүөҕүттэн өйө-санаата үчүгэйи оҥоруу диэки салаллыылаах диэн буолар этэ. Перестройка кэнниттэн ону эмиэ уларытаннар оҕо төрөппүттэрин өйүн-санаатын илдьэ төрүүрүн курдук этэр буоллулар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ төрөппүттэртэн оҕолоругар этэ-сиинэ уонна онтон быһаччы тутулуктаах буор кута эрэ бэриллэллэрин быһаарар. Бу үөрэх оҕо улаатан иһэн маҥнай ийэ куту бэйэтигэр иитиэхтиир, онтон салгыы салгын кута сайдан-үүнэн барарын бэлиэтиир.

Куһаҕан быһыы олус түргэнник тарҕанар. «Сыптараҥ ынах хотону сутуйар», «Ложка дегтя портит бочку меда» диэн этиилэр биир эмэ да куһаҕан быһыылар элбэх үчүгэйи оҥорууну буортулуулларын, ол иһин куһаҕаны оҥоруу хайаан да эрдэтинэ тохтотуллуохтааҕын быһаарар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан оҕону үөрэтиигэ ураты кытаанах, дьиппиэр эбиттэр. Оҕолоро кыра эрдэҕиттэн сиэри-туому, олохсуйбут үгэстэри тутуһалларын ситиһэллэрэ, бэрээдэги кэһэллэрин кытаанахтык боболлоро. Урукку кэмнэргэ кыра оҕону үөрэтэргэ чыпчархайы да туттууну боппот, хата сөбүлүүр, элбэхтик туһанар эбиттэр. Кыын, бэргэһэ быалара, чыпчархай кыраларын да иһин оҕо аһара баран мэниктиирин, улахан киһи тылын истибэтин көннөрөргө олус туһалаах тэриллэр эбиттэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан чыпчархай оҕо этигэр кыра ыарыыны оҥорор, буор кукка быһаччы дьайар буолан көннөрү этэр тыллааҕар ордук тиийимтиэ. Оҕо лаппа улаатан истэҕинэ эрэ киһи этэр тылын болҕойон истэр уонна ылынан толорор буолар. Кыра эрдэҕинэ, улахан киһи этэрин истэн толорор буолуор диэри чыпчархай туттуллуон сөп. Кыра оҕо этигэр ыарыы буолуута буруйу оҥорорун соҕотохто тохтотор.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата, салгын кута ситэ сайда илигинэ туох үчүгэй, туох куһаҕан буоларын арааран өйдөөбөт. Быһалыы эттэххэ тылынан этэри аахайан истибэт. Бу кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр буолуутугар этигэр-сиинигэр дьайар быһыы кини буор кутугар соҕотохто өйдөнөн хаалар. Куһаҕаны оҥордоххо чыпчархайтан ыарыы буолуута хаһан да умнуллубат гына өйдөнөр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥорбутун көннөрөргө былыргы сахалар чыпчархайы тутталлара сөптөөх. Өйө-санаата ситэ сайда илигинэ буруйу, куһаҕаны оҥорортон тохтотор наадаҕа чыпчархай тутуллуон билигин да сөп. Yрдүк сайдыылаах Англия дойдутугар оҕолору оскуолаҕа таһыйыыны билигин даҕаны оҥороллор.

Төһө да үөрэтэ, этэ сатаабыт үрдүнэн оҕо хаһан баҕарар сыыһаны оҥорор. Үксүгэр оҕо сыыһаны оҥороро тугу эмэ саҥаны, билбэтин оҥорон боруобалаан көрүүтүттэн тахсар. Туох эмэ билбэтэ, бобуулааҕа баара кини интэриэһин ордук тардар, угуйар. Кини ити баҕатын элбэхтэ саныыр буолан ийэ кутугар иҥэн ууруллар. Оҕо улаатан истэҕинэ ийэ кута сайдан барар. Бу кэмҥэ кини саҥа дорҕооннорун арааран истэр буолан, онтон үөрэнэр. Мөҥөр, кыыһырбыт саҥа дорҕоонноро буруйу, сыыһаны оҥорортон хаһан баҕарар тохтотор быһыылар буолаллар.

Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн бу үчүгэй, бу куһаҕан, бу сөп, бу сыыһа диэҥҥэ, онтон улаатан истэхтэринэ бу кырдьык, бу сымыйа диэн үөрэтиллэр. Үчүгэй эбэтэр куһаҕан оҕолор дьиэттэн, тулалыыр эйгэттэн иитиллэн тахсалларын бары билэбит. (1,7).

Билигин төрөппүттэр үөрэтэр-иитэр үлэлэрин оҕо улаатан бэйэтэ өйдүүр, киһи саҥатын истэн өйүгэр тутар буолбутун эрэ кэннэ, ол аата салгын кута сайдыытыттан ыла ылсыһан саҕалыыллар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ оҕону итинник үөрэтии хойутаан хааларын бэлиэтиир. Оҕо киһилии майгыга, бары дьыалаҕа аһара барбат буолууга өссө кыра эрдэҕинэ, ол аата ийэ кута сайдар кэмигэр үөрэнэрэ наада. Былыргылар оҕону ороҥҥо туора сытар эрдэҕинэ үчүгэй майгыга үөрэтиллэр диэн этиилэрэ чахчы таба. Бу кэмҥэ оҕону үчүгэй майгыга үөрэтии улахан эрэйэ, түбүгэ суох ситиһиллэр, утумнаахтык дьарыктаныахха эрэ наада. Оҕо аан бастааҥҥы этиини, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэр үөрэҕи олус түргэнник уонна хаһан да умнуллубат гына ылынан иһэр.

5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕалаан оҕо салгын кута сайдан истэҕинэ кини саныыр санаата баһылаан салайар буолан иһэр. Бу кэмтэн ыла саҕалаан оҕо сыыһаны оҥордоҕуна аан маҥнай саныыр санаатын көннөрүөххэ наада буолар. Хара маҥнайгыттан сыыһа үөрэтиллэн, сыыһаны, куһаҕаны оҥорор буола үөрэммит оҕону көннөрөр олус эрэйдээх, уустук дьыала буоларын оҕо оскуолаҕа киирбитин кэнниттэн учууталлар бары билэллэр.

Оҕо өйө-санаата төрөппүттэрэ тугу куһаҕан, тугу үчүгэй дииллэригэр олоҕуран сайдан иһэрэ ханнык да саарбаҕа суох. Куһаҕаны оҥорума – сыыһа буолар диэн эттэхтэринэ, оҕолоро оннугу оҥорбот буоларга үөрэнэн хаалар.

Оҕо хаһан баҕарар сыыһаны оҥорор кыахтаах. Бу оҥоруллубут сыыһа быһыы көннөрүллэн испэт буоллаҕына сотору-сотору хатыланарыгар тиийэр. Куһаҕан тыллары тыллаһар оҕону ким да тохтоппотоҕуна, ити этэр тылларыгар үөрэнэн хаалан куруук тутта сылдьар буолар. Куһаҕан тыл суолтата син-биир уларыйбакка эрэ оҕо ийэ кутугар иҥэн сылдьар. Оҕо төрөппүттэрэ эбэтэр учууталлар куһаҕан быһыыны оҥорорун көрөн тохтоппотохторуна, оҕо ол быһыытын хос хатылаан оҥорор кыахтанар. Ханнык баҕарар быһыы хос-хос хатыланан оҥорулуннахтарына оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Хаһан да умнуллубат гына иҥэн иһэр. Куһаҕан быһыыны оҥорорго үөрэнии барыта ити курдук салгыы баран иһэр.

Олус куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥорбут киһи өйө-санаата уларыйан куруук куһаҕаны оҥорор киһиэхэ кубулуйар. Киниэхэ атын дьон куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ таҥнары эргийэн бу киһи санаатыгар үчүгэй диэнигэр кубулуйан хаалар. Өй-санаа маннык уларыйыыга тиийбитин кэнниттэн киһи майгынын көннөрүү олус ыарахан буоларын милиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр. «Кыайан көммөт рецидивист» диэн этии билигин дьоҥҥо барыларыгар биллэр уонна өйдөнөр буолбута ыраатта.

Куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэммит киһини көннөрөр наадаҕа кини саныыр санааларын аан маҥнай көннөрөрүн ситистэххэ эрэ табыллар. Кини сыыһаны, куһаҕаны оҥорбутун ис санаатыттан билинэн, бэйэтин өйүн-санаатын көннөрүүнэн, ыраастаныынан дьарыктаннаҕына эрэ көнөр суолу тутуһар. Сыыһаны оҥоруу төһөнөн ыарахан даҕаны өй-санаа көннөрүүтүн, ыраастаныытын үлэтэ эмиэ уһаан биэрдэҕинэ табыллар.

Куруук табаны оҥорор киһи аҕыйах. Биирдэ эмэтэ сыыһаны, куһаҕаны оҥорбут киһи бэйэтэ сыыһаны оҥорбутун билинэн, онтун көннөрөн уонна хос хатылаан оҥорботоҕуна, бу сыыһаны оҥоруу кини өйүгэр-санаатыгар ханнык да уларыйыыны таһаарбакка умнуллан хаалыан сөп. Ханнык баҕарар быһыыны хос-хос хатылаан оҥорботоххо, киһи ийэ кутугар киирэн дириҥник иҥмэтэҕинэ умнуллан хаалара дөбөҥ буолар.

Куһаҕаны, сыыһаны оҥорбуту билинии киһи өйүгэр-санаатыгар уларыйыы тахсарыгар тириэрдэр. Урут үчүгэй дии саныыр эбит буоллаҕына билигин санаата уларыйан бу быһыы куһаҕан эбит диэн санаатын уларыттаҕына урукку санааларыттан босхолонон, куһаҕан быһыылары оҥорбот кыахтанар.

Сыыһаны оҥорбутун бэйэтэ билиммэт киһи кыайан көннөрүммэт. Бу мин оҥорбутум таба, сөпкө оҥорбут быһыым дии саныы сылдьар буоллаҕына, оннук быһыытын сотору эмиэ хатылаан оҥорор кыахтанар.

Уорар, алдьатар киһи бэйэтин быһыытын бу куһаҕан быһыы буолар диэн билиниэр диэри хаһан да бырахпат. Дьон бэлэмин уоран, талаан ылыы кыалыннаҕына бэрт боростуой уонна элбэх барыһы биэрэр үлэ буолара сүрэҕэ суох, барыта бэлэмҥэ үөрэммит дьоҥҥо ордук табыллар. Түргэнник байа-тайа охсоорулар ити суолу батыһааччылар эмиэ элбээтилэр.

Сыыһаны, куһаҕаны оҥорон баран көннөрөр наадаҕа аан маҥнай бэйэ сыыһаны оҥорбутун билиниэн наада. Сыыһаны оҥорбут киһи өйүгэр-санаатыгар бу сыыһа эбит диэн өйдөбүл олохсуйуохтаах. Сыыһа, куһаҕан быһыылары аны санаабат, оҥорбот буоларга өйүн-санаатын туһаайара наада. Сыыһаны оҥорбут киһини көннөрөр суолга киллэрэргэ, бу киһи буруйун билинэн, сыыһаны, куһаҕаны оҥорбутун көннөрүүгэ санаатын уурарын ситиһии эрэ туох эмэ туһаны аҕалыан сөп.

Сахаларга «Айыы этиитэ»,- диэн өйдөбүл куһаҕаны оҥорбуту этэн, билинэн өйү-санааны ыраастаныы ааттанар. Киһи айыытын этэрэ сыыһатын билинэн көннөрүнүү суолугар киирэрин биллэрэр.

Бары таҥара үөрэхтэрэ сыыһаны оҥорбут киһи аан маҥнай бэйэтин санаатын көннөрүнүөхтээҕин билинэллэр. Мусульманнар аналлаах куһаҕан санаалартан ыраастанар күннэри биэрэллэр. Бу күннэргэ ким даҕаны куһаҕан санааны санаабат буолуохтаах уонна урукку куһаҕан санааларыттан ыраастанан кэбиһиэхтээх. Киһи куһаҕан, сыыһа санааларыттан ыраастаннаҕына эрэ, саҥа, ыраас, сырдык санаалар өйүгэр-санаатыгар киирэллэр.

Куһаҕан санааларын ыраастаабыт киһи өйө-санаата тосту уларыйар, саҥа оҥорор дьыалаларыгар үчүгэй санаалаах ылсыһар, баҕа санаатын ситиһэригэр кыаҕа-күүһэ эбиллэр. Тулалыыр эйгэтигэр үчүгэйи эрэ оҥордоҕуна, чэбдик олохтоох, баҕа санаатын ситиһэр, дьол-соргу аргыстанар киһитэ буолар.

Билигин Россияҕа олус элбэх эдэр дьон буруйу оҥороннор хаайыыга түбэһэллэр. Бу дьон ол дойдуттан киһилии майгыларын сүтэрбэккэ кэлэллэрин үгүс дьон улаханнык саарбахтыыр буолан тураллар. Сыыһаны, буруйу оҥорбут киһи өйүн-санаатын көннөрүөхтээх сирдэрбититтэн көнөн, өйдөрө-санаалара ырааһыран кэлэллэрэ бэрт аҕыйах. Бу сыыһаны оҥорбуту көннөрөр сирдэри саҥалыы өйгө-санааҕа олоҕуран көннөрөн биэрии үлэтэ бар-дьонтон эрэйиллэр.

Саха дьоно «Санаа күүстээх» дииллэр. Киһи санаатын түмнэҕинэ, мустаҕына - санаата эбиллэр, күүһүрэр. Киһи санаата күүстээх буолара чахчы биллэр. «Санаатын күүһүнэн баһыйан» диэн этии киһи тугу барытын кыайыан иннинэ аан бастаан санаатыгар кыайыахтааҕын бэлиэтиир. Маны өссө дириҥник ырыттахпытына, ханнык баҕарар дьыаланы аан маҥнай киһи бэйэтин санаатыгар кыайдаҕына эрэ, бу дьыалатын кыайарын көрдөрөр этии буолар.

Элбэх киһи санаалара биир буолан түмүстэхтэринэ, санаалара өссө күүһүрэр. Эгрогердар дьон күүстээх санааларын эмоцияларыттан үөскүүллэр. Билигин икки саамай күүстээх эгрогердар: Христианство уонна мусульманство ииристилэр (эгрогердар таҥараттан уратылар, бу дьон холбоспут санаалара, ону умнуо суохтаахпыт). Дьон түмүллүбүт санаата (эгрогер) - сүүнэ күүс, сүүнэ иччи. Бу иччи эмискэ сүппэт, кини уһун үйэлээх, атын эйгэҕэ олорор. (2,13).

Киһи бэйэтин өйүн туруктаах оҥорон санаатын күүһүнэн бөҕөргөтүнэ сылдьара ордук. Тус бэйэҥ иннигэр: «Мин хайа да бэйэлээх мэһэйи-моһолу санаа күүһүнэн кыайыам. Мин тулуурдаахпын. Мин кутум-сүрүм бөҕө»,- диэн бигэтик тутта сылдьарга «Санаа күүһүнэн көмүскэнэ үөрэн»,- диэн үлэтигэр Ф.И.Алексеева ыҥырар. (3,72).

Эйигин сатаан истэр, өйдүүр чугас киһигэр аймыыр санааҕын тоҕо тэбээ диэн этэллэр. Киһи өйүгэр араас мунньуллубут санаалар иҥэн олохсуйан хаалалларын бу этии бигэргэтэр. Мунньуллубут санаалартан киһи өйүн ыраастаан, чэбдигирдэн биэрдэҕинэ саҥа ыраас санааларынан туоларын билиэтииллэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэтэр наадатын, туһалааҕын билэллэр.

- Оҕом тэбэр ээ, өссө охсуолуур,- диэн этэн киһиргэтии, сутуруга уруттаан тиийэ сылдьар киһитин иитэн-үөрэтэн таһаарыан сөп.

Куһаҕан быһыылары оҥорор оҕону киһиргэтии, тэптэрэн биэрии, бу оҥорор быһыыта үчүгэйин курдук өйдөбүлү оҕоҕо иҥэрэн кэбиһэр.

- Тэбиэлээн биэр,- диэн этии оҕоҕо тэбиэлиир ордугун, туһалааҕын быһааран биэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэнэр күүһэ олус улахан. Улахан киһи аҥардас куһаҕаннык көрүүтэ оҕону куһаҕаны, сыыһаны оҥороруттан тохтоторго сөптөөх быһыы буолар. Кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга үөрэммит оҕоҕо бу быһыылара ийэ кутугар иҥэн хаалаллар.

Киһи ийэ кута олус өр кэмҥэ, бары быһыылара үгэс буолан иҥнэхтэринэ эрэ сайдар, эбиллэр. Олохсуйбут ийэ кут өйө-санаата ыл да уларыйа охсубат. Үөрэммит үгэстэри уларытарга эмиэ өр кэмҥэ хаттаан үөрэниэххэ наада буолар. Оҕону үчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕинэ үөрэтэр судургу уонна улахан эрэйэ суох кыаллар дьыала, аһара бардаҕына кыратык табыталыттан тардыалааһыҥҥа эрэ тиийиэн сөп. Оҕо аан маҥнай үөрэммит үөрэҕин олус кытаанахтык ылынар. Бэйэтэ үчүгэй үгэстэрдээх киһи оҕотун батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн, көрдөрөн, үөрэтэн кэбиһэрэ судургу. Арай оҕоҕо быһааран кэпсээн биэрэн иһиэххэ наада. Оҕо үчүгэй үгэстэргэ үөрэммитэ үйэтин тухары умнуллубат гына ийэ кутугар ууруллан сылдьар. Оҕону кыра эрдэҕинэ төрөөбүт тылынан үөрэтии үчүгэй үгэстэр ордук дириҥник иҥэллэригэр тириэрдэр.

Дьон олохторугар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары оҥорор киһини атын дьонтон туспа тутуу хайа баҕарар государствоҕа көрүллэр. Арай бу туспа тутуу, хаайыы буруйу оҥоруу төһө ыараханыттан уонна хаста хатыламмытыттан көрөн уларыйан биэрэрэ хаайаан да наада.

Куһаҕан быһыылары оҥорор киһини көннөрүү олус ыарахан, уустук дьыала буоларын Россия хаайыылаахтара дакаастыыллар. Көнөр сиргэ, хаайыыга түбэспит киһи өссө буорту буолан, букатын көммөт турукка тиийэн тахсара олус элбэх. Туох эмэ кыра да дьыалаҕа хаайыыга түбэспит дьон олус улахан буруйдаахтары кытта бииргэ тутуллаллара буруйу оҥорооччулар аҕыйыылларыгар тириэрдибэт.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан куһаҕан быһыылары оҥорор киһини көннөрүү саҥа үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиинэн эрэ ситиһиллэр кыахтаах. Бу буруйу оҥорууга туох төрүөт буолбутун аан маҥнай быһаарыы уонна ол төрүөтү суох оҥорон биэрии маннык буруй хатыламматын үөскэтэр. Буруй кыра, сыыһа туттууттан уонна киһи ситэ билбэтиттэн үөскээтэҕинэ, бу киһини эбиискэ үөрэтэн, бу үөрэҕи үгэс оҥостон иҥэринэригэр көмөлөһөн биэрии сөп буолуо этэ. Киһи сокуоннары, быраабылалары билбэтиттэн сыыстаҕына, бу баларын лаппа чиҥник билэн үгэс оҥостон толорор буолуор диэри үөрэттэххэ, оччоҕуна аны итинник сыыһаны оҥороро суох буолар кыахтаах. Суол быраабылаларын кэһиилэри оҥорор суоппардарга уонна быстах бэрээдэги кэһээччилэргэ бу быраабылаларын эбиискэ үөрэтэн, чиҥэтэн биэриигэ күһэйии хайаан да улаханнык туһалыа этэ.

Буруйу оҥорооччу көннөрүнэрин наадатыгар кини өйүн-санаатын үөрэтии улахан оруолу ылар. Онно бу буруйу сыыһа-халты туттунан оҥорбутун дуу эбэтэр билбэт буолан оҥорбутун дуу араарыахха наада.

- Буруйдаах киһи бэйэтэ буруйу оҥорбутун билинэн кэмсиннэҕинэ көннөрүнэр кыахтаах. Бу киһи ийэ кутугар субу оҥорбут быһыыта куһаҕанын туһунан өйдөбүл баар, иҥэн сылдьар буоллаҕына киниэхэ кэмсинэр санаа киирэр. Кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ үөрэппит үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын туһунан өйдүүрэ киниэхэ кэмсинэр санааны үөскэтэр. Сыыһаны оҥорбутун билинэн бэйэтэ, атын көмөтө суох көннөрүнүөн сөп.

- Сорох куһаҕан быһыыны оҥорооччулар ол быһыыларын куһаҕан диэн билиммэттэр. Маннык дьону үчүгэй быһыыны оҥорорго үөрэтиллибэтэхтэр диэн туспа араарыахха наада. Бу дьон ханнык да быһыыны оҥордохторуна кэмсиммэттэр, санааҕа ылларбаттар. Бу оҥорбут куһаҕан быһыыларын куһаҕаны оҥордубут дии санаабаттар. Кинилэри үчүгэй үгэстэргэ саҥалыы үөрэтэн биэрии эрэ киһилии суолга үктэнэллэригэр тириэрдэр кыахтаах.

Үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиигэ киһи бэйэтин ис санаата, куттара сөбүлэстэхтэринэ, ситиһиллэр кыаҕа түргэтиир. Киһи бэйэтэ ылынан, санаатын ууран, төттөрү этэн утарыласпакка, атыннык оҥорбокко эрэ, саҥалыы үчүгэй үгэстэргэ үөрэннэҕинэ табыллар. Манна урут оҥоруллубут куһаҕан быһыытын киһи умнар, өйүн-санаатын ол быһыыларыттан ыраастанара олус көмөлөһүөхтээх. Хаайыы олоҕо аһара куһаҕан буолуута, мөлтөх майгылаах дьону салытыннаран, аны куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэтиэн сөп. Киһи ханнык баҕарар олоххо үөрэнэр дьоҕура элбэҕинэн үгүстэр ыарахан олоҕу тулуйарга, онтон туох эмэ барыһы киллэрэргэ түргэнник үөрэнэллэр. Хаайыы олоҕо ыараханынан куттаан куһаҕан быһыылары оҥорбокко күһэйии төһө да сорохторго дьайбытын иһин үксүгэр үчүгэй түмүгү биэрбэт.

Үчүгэй майгыга үөрэтии биир кэм хатыланан истэҕинэ эрэ киһи өйүгэр-санаатыгар, кутугар түһэн иҥэр. Хас биирдии буруйу оҥорбут киһиэхэ майгыныттан, оҥоруллубут буруй төһө ыараханыттан уонна көннөрүнэр кыаҕыттан көрөн тус-туспа сыһыан хайаан да баар буолара ордук. Манна киһи бэйэтэ дьулуһан туран көннөрүнэ сатааһына олус улахан оруолу ыларын учуоттуохха наада.

Куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга киһиэхэ үчүгэй санаата элбэх уонна күүстээх буолан куһаҕан санааларын баһыйар, хам тутар, таһыгар таһаарбат, өйүттэн-санаатыттан ылан быраҕар кыахтааҕа ордук туһалыыр. (4,44).

Туһаныллыбыт литература

1. «Эдэр саас» хаһыат. 29.08.2001.

2. «Киин куорат» хаһыат. Сэтинньи 2 күнэ 2001 с. 43 N-рэ.

3. «Чолбон» сурунаал. 1 / 2001.

4. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.