Куһаҕаны оҥоруу

Санаа олус түргэн. Киһи санаата түргэнник уларыйар. Сахалар киһиэхэ түргэнник киирэн ааһар араас санаалары киһилии санаалартан туспа арааран быстах санаалар диэн ааттыыллар. Араас кылгас, биирдэ эмэтэ киирэн ааһар дуона суох санаалар быстах санааларга киирсэллэр уонна киһини сыыһа-халты тутуннарыахтарын сөбүттэн сэрэҕэ, тулуура улааттаҕына табыллар. Араас элбэх санаалар киһи баһыгар киирэн тахсалларын туох да тохтоппотуттан сыыһа-халты туттунан кэбиһэртэн киһини ийэ кута үчүгэй үгэстэрин иитиллибитэ уонна тулуурдааҕа, өсөһө харыстыыллар.

Быстах диэн тыл быс диэн төрүттэн үөскээбит. Бысталаммыт, кылгас, быстыбыт диэн өйдөбүлү биэрэр тыл. Бука бары үчүгэйи оҥоруохпутун баҕарабыт эрээри, сыыһа-халты туттунарбыт, тиэтэйэрбит, ыксыырбыт элбэҕиттэн оҥорор быһыыларбытын быстахха кубулутан, куһаҕан быһыылары элбэтэн кэбиһэбит.

Быстах санаа быстах быһыыны үөскэтэриттэн сэрэнэн, быстах санааҕа киирэн биэрбэккэ кыһаныахпыт, оҕолорбутун эмиэ онно үөрэтиэхпит этэ. Быстах быһыы куһаҕан буолан тахсара аһара элбэх. Киһи быстах санаа сабыдыалыгар киирэн биэрбэтигэр кыра, ону-маны саҥа оҥорор буолан эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитиллэрэ туһалыыр. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута үөскээн саҥа сайдарынан барыта талбытын оҥоро үөрэнэрэ, “Көҥүлүнэн барара” улахан сыыһа.

Оҕо тугу оҥороругар хааччах баарын кыра эрдэҕиттэн биллэҕинэ, олору тутуһа үөрэнэр, оннук үгэс үөскүүр. Хааччаҕы тутуһа үөрэнии диэн бэрээдэги тутуһууга, араас эбиискэ көрдөбүллэри толорууга тириэрдэрин төрөппүттэр билиэ этилэр.

Ситэ толкуйдамматах, ырытыллыбатах, туох содул үөскээн тахсара быһаарыллыбатах быһыытын сахалар быстах быһыылар диэн туспа арааран ааттыыллара, бу түргэнник оҥоруллар быһыылартан дьон сэрэниэхтээхтэрин биллэрэр. Кыратык кыыһыра түһээт онон-манан тамнааттанар киһиттэн дьон сэрэнэллэр.

Санаатыгар субу көтөн түспүт быһыытын оҥорон иһэр киһини “Санаабычча быһыылаах” диэн арааран этэллэр уонна бу киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн сэрэнэри ирдииллэр. Ол аата санаабычча быһыылаах киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕин билэн, эрдэттэн сэрэнэргэ этэллэр.

Киһи санаата олус түргэнник уларыйар, атынынан солбуллар. Араас, үчүгэй да, куһаҕан да санаалар киирэн ааһыахтарын сөп. Киһи бары баһын иһигэр киирэн кэлэр санааларын барыларын оҥорон иһэрэ хаһан да табыллыбат. Бу элбэх санааларыттан киһи талан ылан, өйүгэр-санаатыгар ордук сөп түбэһэрин, үчүгэйи аҕаларын, бэйэтигэр барыһы биэрэрин урутаан оҥорор.

Бытаан толкуйдаах, дьиппиэн киһи быстах быһыыга киирэн биэрэрэ аҕыйыыр. Кини сыыйа-баайа ырытар, толкуйдуур кэмигэр, бу оҥороору оҥостор быһыыта сыыһатын, табатын быһаарар, тохтуур, туттунар кыаҕа улаатан биэрэр.

Киһи олох ханнык да кэмнэригэр быстах санааҕа киирэн биэрэн быстах быһыыны оҥорбото ордук. Ол иһин быстах, куһаҕан быһыылары арааран билии хас биирдии улаатан эрэр оҕоттон, киһиттэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Санаа уратылара манныктар:

1. Быстах санаа. Түргэнник киирэн ааһар санаалары быстах санаалар диэн ааттыыбыт.

2. Олохсуйбут, үгэс буолбут санаалар. Бу санаалары киһи умнубат, олоҕор куруук туһанар. Олоҕор туһанарын иһин, бу санаалар киһини салайаллар диэн этэллэр.

Оҕо куруук үчүгэйи оҥорор буолбатах. Оҕо диэн оҕо буоллаҕа дии. Өйө-санаата ситэ сайда илигэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэтэ ханнык баҕарар, үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары оҥорор кыаҕы биэрэр. Балартан куһаҕан быһыылар оҥорорго судургуларынан, эрэйэ суохтарынан, ордук таттарыылаахтарынан оҕо аан бастаан олору элбэхтик оҥорон кэбиһиэн, куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөбүттэн сахалыы таҥара үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн харыстыыр. Өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ, олоҕор таба туһанар буола илигинэн оҕо диэн ааттанар уонна өйө-санаата хааччахтаннаҕына эрэ табылларын сахалар билэн ити үөрэхтэри туһаналлар.

Оҕо сыыһаны-халтыны оҥорор бырааптаах. Өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ ханнык баҕарар быһыыны оҥорон кэбиһэр кыахтаах. Сааһын ситэ илик оҕо ол-бу буруйу эҥини оҥордоҕуна, иитээччилэр, төрөппүттэр буруйданаллара, эппиэккэ тардыллаллара өй-санаа үөрэҕэ быһаарыытынан сөптөөх. Оҕо улаатан истэҕинэ куһаҕан быһыылары арааран билэн, олору оҥорбокко үөрэппэт төрөппүттэр буруйу оҥорбут оҕону кытта тэҥ буруйу сүгэллэрэ сөп.

Оҕо кумаҕынан оонньуу олорон быраҕаттыыр өйө-санаата киирэн кэллэҕинэ, ону-маны, дьону, оҕолору кумаҕы ытыһан ылан быраҕаттаан, ысыһа оонньоон барыан сөп. Кумаҕынан киһини ыһыы олус куһаҕан быһыы буоларын билэ илик оҕо сирэйгэ да ыһан кэбиһиэн сөп. Кумах харахха киирдэҕинэ үчүгэйи оҥорботун өссө да билэ илигэ итинник быһыыны оҥороругар тириэрдиэн сөп. Бу оҕо бэйэтэ булан саҥаны айыыта куһаҕан буолан тахсарынан тохтотулуннаҕына эрэ табыллар. “Үчүгэй оҕо дьону кумаҕынан ыспат”,- диэн этэн тохтотуллар.

Маннык куһаҕан саҥаны айыылары оҕо элбэҕи оҥорор кыахтаах. Бэргэһэни тиэрэ кэтиини оҥорорго олус судургутуттан оҕо барыта, бэйэ-бэйэлэрин үтүктэллэриттэн оҥоруохтарын сөп. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ бэргэһэни тиэрэ кэттэххэ оҕо ону-маны тиэрэни оҥороро элбээн хаалыан сөп диэн эрдэттэн бобо сатыыр.

Сибэккини үргээн кэбиһии оҕо куһаҕан айыыны оҥорор кыаҕын быһаарар. Кыһыл сибэкки үүммүтүн быһыта тардан ылан атын иһиккэ үүннэрээри кэккэлэппит оҕону туох диэн мөҕүөххэ сөбүй? “Куһаҕаны, айыыны, сыыһаны оҥорбуккун, аны манныгы оҥорума”,- диэн этэн сыыһаны оҥорбутун биллэрэргэ эрэ тиийиллэр. Үүнээйини быһа тартахха үүнээйи өлөрүн туһунан хойутаан да буоллар кэпсииргэ, өйдөтө сатыырга эрэ тиийэҕин.

Оҕо урут оҥорон көрө илик быһыытын оҥоруута өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы, айыыны оҥоруу буолан ийэ кутугар быһалыы ууруллар. Бу быһаарыы оҕо кыра, ийэ кута үөскүүр кэмигэр “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх хайаан да туттуллуохтааҕын биллэрэр. Бары саҥаны айыылар аан маҥнай үчүгэйдэрэ уонна куһаҕаннара арыллан биллибэтиттэн оҕо оҥорор айыылара туһалыыллара отой аҕыйаҕыттан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх таба буолара дакаастанар. Бу үөрэҕи оҕолоругар үчүгэйи саныыр төрөппүттэр бары туһаныа этилэр.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэр. Куһаҕан санааларын умнубакка, ыраастаммакка иҥэринэн илдьэ сылдьар, куруук онтун саныы сылдьар киһи, ол куһаҕан быһыыны бэйэтэ оҥорон кэбиһэн, куһаҕан киһи буолар кыаҕа улаатар.

Бэйэтэ үчүгэй, үлэһит киһи биирдэ эмэтэ арыгы иһэн итирдэҕинэ куһаҕан киһиэхэ кубулуйуон сөп. Итирик киһи охсуспатаҕына, куһаҕан быһыылары оҥорботоҕуна даҕаны, лэбээрэ, сыыһа-халты хамсанара, хотуолуура син-биир куһаҕан киһиэхэ кубулутар. Итирэн өйө-санаата буккуллубут кэмигэр уруккуттан саныы сылдьыбыт куһаҕан санаатын бэйэтэ толорон кэбиһэр кыаҕа улаатан хаалара, биһиэхэ итирэн баран буруйу-сэмэни оҥорооччулар элбэхтэринэн быһаарыллар. Итирэн баран куһаҕан быһыылары оҥоруу киһи өйө-санаата куһаҕан санааларынан туолан сылдьарын биллэрэр, куһаҕан санаалартан ыраастаммакка сылдьарын дакаастыыр.

Ким барыта куһаҕан киһиэхэ кубулуйан ылыан сөп. Оҕо көрдөөбүтүн толорботоххо, булан биэрбэтэххэ хайаан да куһаҕан киһи буола түһүөххэ сөп. Оҕо бэйэтигэр үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор киһини ордук сөбүлүүрэ, үчүгэй дии саныыра хаһан да уларыйбат. Ийэлэр, дьахталлар онно ордук сөп түбэһэллэринэн аҥардастыы оҕо сөбүлүүрүн оҥоро сатыылларыттан атаахтатан кэбиһэр кыахтара улаатан хаалар.

Куһаҕан санааларын умнубут, суох оҥорбут, хаалларбыт киһи өйө-санаата ырааһыран, саҥа үчүгэй санаалары иҥэринэн үчүгэй үгэстэннэҕинэ үчүгэйи оҥорор кыахтанар. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи үчүгэй быһыылары оҥордоҕуна үчүгэй киһи буолар кыахтанарыттан үчүгэй киһи таҥара үөскээбит. Таҥара киһиэхэ үчүгэй баҕа санааны үөскэтэн иҥэрэр, онтон киһи ол баҕа санаатын толороору үчүгэйи оҥороро кыаллар.

Дьон бары үчүгэйи оҥорор, үчүгэй дьон аатырыахтарын олуһун баҕараллар. Бу баҕа санааларын ситиһээри улаатан эрэр оҕо куһаҕан быһыылары билбэтэҕинэ отой оҥоруо суоҕун курдук сыыһа санааҕа оҕустаран хаалаллар.

Куһаҕан быһыылары биллэрбэт буолуу оҕо кыра, ийэ кута саҥа үөскээн, үгэстэрэ олохсуйан истэхтэринэ эрэ сөп түбэһэр. Онтон оҕо улаатан истэҕинэ, ону-маны билэр, оҥорор кыаҕа улааттаҕына бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэнэрэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо улаатан иһэн дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын урутаан билэн, олору оҥорбокко, туттунарга үөрэн-нэҕинэ киһи буолууну ситиһэрэ кыаллар.

Дьон олоҕор үчүгэйи тэҥэ, куһаҕан өрүт диэн хаһан да суох буолар кыаҕа суох. Киһи сөбүлээбэт, сирэр быһыылара куһаҕан быһыылар диэн ааттаналлара уонна иккис өрүтү үөскэтэллэрэ олоххо куруук баара хаһан да уларыйбат.

Куһаҕан уонна үчүгэй диэн арахсыы дьон олоҕор хаһан да сүппэттэр. Бу быһаарыыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии үөскээн олоххо киирбит. Үчүгэй элбииригэр бары баҕарабыт, куһаҕаны умнабыт, хаалларабыт. Ону тэҥэ куһаҕан өрүтү билэн, олору оҥорботоххо эбэтэр тупсаран, уларытан, үчүгэй оҥорон биэрдэххэ эрэ үчүгэй өрүт эбиллэр, элбиир кыахтанар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэрэ оҕо улаатан иһэн аан бастаан куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн туспа арааран билэн олору оҥорботугар үөрэтэр аналлаах. Дьон бары уһун үйэлэр усталарыгар үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороннор, үчүгэй быһыылар аһара, киһи ааҕан сиппэтинэн элбээбиттэр. Ол иһин оҕо улаатан иһэн тоҕус эрэ ахсааннаах куһаҕан быһыылары арааран билэ үөрэнэрэ быдан судургу, өйүгэр-санаатыгар тиийимтиэтин таһынан, толорор кыаҕа улаатар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорон үчүгэй үгэстэрдээх, үчүгэй быһыылаах киһи буола улааттаҕына куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыырын төрөппүттэр билэн туһаныахтара этэ. (1,71).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.