Өй-санаа үөрэҕин буккуйуу

Өй-санаа үөрэҕин буккуйуу диэн сымыйа, албын, оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэт, була сатаан, мунньахтаан оҥоруллубут "айыы үөрэҕин" айан киллэрэ сатааһын ааттанар.

Ааспыт үйэлэртэн, былыргы кэмнэртэн кэлэн испит өй-санаа үөрэҕин, үгэстэрин сэбиэскэй былаас уһун кэмҥэ суох оҥоруутуттан билигин, таба суолу булан тутуспакка, буккуллууга киирэн сылдьар. Өй-санаа бастаан иһэринэн өй-санаа көннөҕүнэ, урукку, ол аата ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы оннугар түстэҕинэ, тубустаҕына, сэбиэскэй былаас оҥорбут араас токурутууларын, тылга киллэрбит уларытыыларын көннөрдөххө эрэ олохпут, өйбүт-санаабыт, үлэбит-хамнаспыт көнөр кыахтанар.

Улуу Өктөөп өрө туруута, үлэһиттэр, дьадаҥылар былааһы ылыылара Россия, аан дойду дьонун олохторугар олус улахан саҥаны айыы уонна ону, тугу да аахсыбакка, былыргыны үлтү сынньан олоххо киллэрии буоллаҕына, билигин кэлэн, бу быһыы дьон олоҕор амырыын улахан сыыһаны оҥорбутун көннөрүү, былыргы ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы ырыынак олоҕор төннүү киллэриллэр. Бу кэмҥэ аһара баттанан, туоратыллан олорбут үлэһиттэр олохторун көннөрөөрү, тупсараары, былааһы ылаары өрө туран кыайыылара, саҥа олоҕу олохтуу сатааһыннара, айыы диэн сахалыы өйү-санааны быһаарар төрүт тылы "үчүгэй" курдук санааһыннара билигин даҕаны өйү-санааны буккуйа сылдьар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр “айыыны оҥоруу үчүгэй” диэн сыыһа өйдөбүлү иҥэрбиттэрин билигин салҕаан иһээччилэр, оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учууталлар, учуонайдар оччотооҕу өйдөрө-санаалара уларыйбакка эрэ оҕолорбутун, саҥа олох, ырыынак олоҕор олоруохтаах дьону сыыһа үөрэтэ сатыы сылдьаллар.

Дьон олоҕор олус улахан сүтүктэри, өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэппит бу сыыһаны таба өйдөөн көннөрүү аныгы, сайдыылаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Дьон олоҕор айыыны оҥоруу куһаҕан содула элбэҕин быһаарыы биһиги айыы диэн тылбытын урукку, куһаҕан өйдөбүлэ улахан өттүгэр көннөрөр.

Дьадаҥылар, үлэһиттэр былааһы ылан, сэбиэскэй былаас туругуран, саҥа олоҕу айхаллааһын, сөбүлээһин үөрүүтэ-көтүүтэ саҥаны, айыыны оҥоруу үчүгэй эбит диэн өйү, саҥа үөрэҕи-билиини баһылаан эрэр хараҥа дьоҥҥо киллэрбитэ, урукку олоххо сибээстээҕи барыларын куһаҕанынан ааҕан, үлтү сынньан, тэпсэн туораппыттара. Ол кэнниттэн салгыы баран саҥаны айыылар бары үчүгэйдэр эбит диэн санааҕа ылларбыттарын тэҥэ, биһиги ураты үчүгэйбит диэн өйү-санааны дьоҥҥо иҥэрбиттэрэ.

Бэйэтин үчүгэйбин, мин бэрпин, уратыбын диэн сананар киһи айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тылы икки аҥы араара сатыыр санаата улаатар. Мин, үчүгэй киһи, үчүгэйи эрэ оҥоробун, айабын-тутабын диэн санаата баһыйан барарыттан итинник сыыһаны оҥорор. Куһаҕаны айыыны атыттар, куһаҕан дьон оҥороллор диэн араара сатыылларыттан, атын тылы, “грех”, “харам”, “аньыы” диэни булан куһаҕаны оҥорууну туспатык ааттыыр санааланаллар. “Грех” уонна “харам” диэн тыллары былыргы хараҥа, үөрэх-билии суох кэмигэр салайааччылар баһыйа тутан, хам баттаан туһаныыга киллэрбит буоллахтарына, аныгы сайдыылаах кэмҥэ дьону албыннаан сахаларга суох “аньыы” диэн тылы киллэрии кыаллыбат. Дьон өйө-санаата сайдыбытынан, үөрэх-билии тарҕаммытынан сымыйаны тутуһар үөрэх сыыйа хаалан, олохтон туоратыллан барар.

Сэбиэскэй былаас саҕана саҥаны оҥоробут, саҥа олоҕу тутабыт диэн былыргыны, уруккуну барыларын куһаҕанынан, хаалынньаҥынан ааттаан, үөҕэн, үлтү сынньан туораппыттара. Биһиги "үчүгэй" дьон үчүгэйи, айыыны оҥоробут диэн айыы диэн тылы үчүгэй эрэ өйдөбүллээх оҥороору, онтон куһаҕаны атын тылынан, сахаларга букатын суох, “аньыы” диэн былыргы нуучча православнай таҥаратын үөрэхтээхтэрэ булбут тылларын туһанан икки аҥы араарбыттарын, билигин даҕаны сэбиэскэй былаас тобохторо; суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар салҕаан иһэллэр.

Биир киһи тугу эмэ саҥаны оҥордоҕуна даҕаны, омугу барытын сайыннара охсубат. Кини тугу оҥорбута барыта элбэх дьонунан хаттаан сыаналанан, элбэхтик боруобаланан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана тус-туспа араарыллан биллибитин кэнниттэн үгүс дьоҥҥо туттуллан бардаҕына эрэ, туһалааҕа быһаарыллан олоххо уларытыылары киллэрэр. Бары сэбиэскэй былаас саҕана биир сирдьит В.И.Ленин, биир партия салайара үчүгэй диэбиппит кэлин, барыта куһаҕана биллэн тахсыбытыттан уларыйбыта.

Өй-санаа үөрэҕэ киһи саныыр санааларын үөрэтэр. Бэйэтин үчүгэйбин диэн сананар киһи үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн санаалаах буолуута өй-санаа үөрэҕэр уустуктары, буккууру киллэрэр. Билигин сахаларга өй-санаа үөрэҕэ оннун була илик. Сахалары нууччаларга кубулута сатыыр, быһаччы “грех” диэн куһаҕаны оҥорууну биллэрэр тылларын туруору “аньыы” диэн тылбаастаан олоххо киллэрэ сатааһын сэбиэскэй былаас тобохторун үлэлэрин салгыыта буоларын өссө да арааран өйдүү иликтэн тутулуктаах.

Сэбиэскэй былаас өр кэмҥэ өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбута дьайыыта тиийэн, билигин Россия олохтоохторо өй-санаа, таҥара үөрэҕин туһатын туһунан букатын да билбэттэр. Ол кэмҥэ аһара мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учууталлар, учуонайдар анаан-минээн буккуйууларыттан сахалар былыргы билиилэрэ табан туһаныллыбаттар.

Сэбиэскэй былаас саҕанааҕы учуонай С.Сомоҕотто «Айыы! Не делай это!», «Айыыны оҥорума» - диэн этии сахаларга былыргыттан баарын син билинэн бэйэтин үлэтигэр киллэрбит. (1,67). Ол эрээри сахалыы айыы диэн тылы өй-санаа өйдөбүллэринэн көнөтүк, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айыы буолар диэн быһаарарын оннугар «Ай йи» - «Великий человек» диэн сахаларга хаһан да суох тылга илдьэн сыбаан кэбиһэр. Билигин тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ айыы диэн тыл толору өйдөбүлүн букатын билбэттэриттэн, бу Сомоҕотто сыыһа этиитин булан ылан тарҕата сатыы сылдьаллар.

«Ай» диэн сахалыы саҥаны ай, оҥор, тут диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх; киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айан кэбиһэрин быһаарар соҕотох тыл. Киһи тугу эмэни, куһаҕаны даҕаны санаталаан ыларын, оҥорорун эмиэ биллэрэр. Саныыр санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэҥҥэ тылбыт уларыйар. Бу тыл «великий» диэн өйдөбүллээх буолбатах. «Ыы» диэн сахалыы ытааһын дорҕооно буоларын атыҥҥа, «йи» диэҥҥэ буккуйа сатааһын сахалыы өйү-санааны букатын билбэттэн эбэтэр соруйан буккуйа сатааһынтан үөскээбит.

Сомоҕотто нууччалыы «грех» диэн тылы «грек» диэҥҥэ туох да быһаарыыны биэрбэккэ эрэ быһалыы кубулутара сөптөөх дакаастабылга наадыйар. Нууччалар гректэртэн үөрэҕи-билиини ылынан сайдыбыттара, онтон кэлин күүһүрэн бараннар гректэртэн арахсыыларыгар, туспа омук буолан барыыларыгар, атын омуктарын билиниилэригэр грек омук куһаҕан диэн өйдөбүлү нуучча дьонугар киллэрээри, бу тылы “грех” диэн уларытан туттубуттарыгар, куһаҕаҥҥа кубулуппуттарыгар сөп. Омук омуктан арахсыытыгар, туспа омугун билиниитигэр, эйэтэ суохтук араҕыстахтарына, үөхсэр эбэтэр куһаҕан өйдөбүллээх тылларынан бэйэ-бэйэлэрин хос ааттаһаллара былыр-былыргыттан биллэр. Манна сурукка киирбит холобуру ыллахпытына «илээт» диэн тылы сахалар үөхсүүгэ туттар буоллахтарына, бу тыл олет диэн калмык омуктар былыргы ааттара буолар. (2,162). Урут сахалар былыргы калмыктары кытта Байкал күөл эҥэринэн бииргэ олоро сылдьан баран этиһэн арахсыбыттара быһаарыллар.

Төһө да айыы диэн тылы таба быһаарбатар Сомоҕотто сорох тыллары оруннаахтык быһаарар. От угро-самодийского «аба» (мертвец) и «чи» (человек). Отсюда, «абачи» или по якутски «абааһы» - «иччи мертвого человека. (1,99). Билигин даҕаны илэ көстүбэт эбэтэр субу баар араас куһаҕаннары барыларын абааһынан ааттанар, сириллэр, туоратыллар.

Өй-санаа сайдан, уларыйан, тупсан иһэр. Былыргылар билиилэрэ аныгы олох таһымыттан хаалан иһэллэрэ ханнык да хос быһаарыыга наадыйбат. Былыргылар, ол аата олоҥхо кэминээҕи дьон билиилэрин аһара тутустахха, кинилэр эрэ этиилэринэн, билиилэринэн салайтардахха, олоххо сайдыыны ситиһии кыаллыбат, атыттартан хаалан хаалыы үөскүүр.

Үрүҥ айыы итэҕэлэ улахан, өйдөрүн-санааларын туппут дьону үөрэтиигэ туттуллара туһалаах. Былыргы, үөрэх-билии сайда илигинэ дьон өйдөрө-санаалара намыһах, элбэхтик өлөрсөр, өссө бэйэ-бэйэлэрин сиэһэр этилэр. Былыргылар билиилэриттэн ол куһаҕаннарын барыларын талан ылан быраҕан, үчүгэйдэрин, аҕыйах үрүҥ айыыларын талан ылан аныгы олоххо туһаныы Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар.

Сахалыы өй-санаа тутулуга «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ олоҕурар. Аҥар өрүтү суох оҥоруу олоххо хаһан да табыллыбат. Аҥардастыы үчүгэй буолуу диэн, аҥар өттүгэр халыйыыны үөскэтэн кэлин барытын куһаҕаҥҥа кубулутар. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан туох барыта үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын арааран билэн олоҕор туһанар. Арыгыны аҥардастыы куһаҕан диэһин сыыһа. Бу ас киһиэхэ туһалаах битэмииннэрэ элбэҕин таһынан элбэх эньиэргийэни биэрэрин кэмнээн иһэн, сатаан таба туһаныы эрэ ирдэнэр. Киһи быһыылаах буолуу, үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик, биир өйдөбүллээхтик арааран быһаарыы биир санааланыыны үөскэтэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии киһи оҥорор быһыыларыгар быһаччы сыһыаннаах. Субу оҥорор быһыыбыт икки өрүттээх буолан тахсарыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэн олоххо туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох көрдөбүлэ буолар. Олох ханнык эрэ кэрдиис кэмнэригэр, бу икки өрүттэр хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы дьон үчүгэй диэн ааттанар эбит буоллахтарына, билигин, ырыынак кэмэ кэлэн дьадаҥылар куһаҕаҥҥа кубулуйан хааллылар, онтон баай буолуу үчүгэйгэ уларыйда.

Былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээх, өй-санаа сайдыытын, уларыйыытын табатык быһаарар айыы диэн тылбытын уларыппакка бэйэтинэн, үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өйдөбүллэрин холбуу тутан олоххо туһанар буолуу ирдэнэр көрдөбүл буолла уонна сахалыы өйү-санааны харыстааһын диэн ааттанар. (3,19).

Туһаныллыбыт литература

1. Сомоҕотто С. Происхождение народа саха. – Якутск: НИПК «Сахаполиграфиздат», 1995. – 112 с.

2. Г.В.Ксенофонтов. «Ураангхай сахалар» Том 1, книга 2. Нац. кн.изд. Республики Саха (Якутия), 1992. 318 стр.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.