Tekeyanova

Эмтээх үүнээйилэр химическэй састааптарын уөрэтии

Саха сирин эмтээх үүнээйилэрин химическэй састааптарын чинчийии туруга эми оҥорорго билигин да ситэтэ суоҕа бэйэбит олохтоох эмтээх үүнээйилжрбитин киэҥник туьаныахпытын хаччахтыыр.

Үүнээйилэр ыалдьар киһи этигэр-хааныгар киирэн дьайан, ыарыыларын сайдыытын тохтотор, ыалдьыбыт органнарын үлэтин кэһиитин чөлүгэр түһэрэр дьоҕурдаахтарын иһин эмтээхтэр диэн ааттыыллар. Итинник үтүө дьайыылара, итилэргэ араас микроорганическай холбоһуктар, атыннык эттэххэ, физиологическэй активнай эттиктээхтэриттэн буолар. Ити эттимктэр киһиэхэ-сүөһүгэ араастык дьайалларын быһыытынан эмтээх үүнээйилэр араас бөлөхтөргө арахсаллар: антисептическайдар, иһиини, кытарыыны, сүһүрүүнү утарсааччылар, ыарыыны намыратааччылар, хатарааччылар, куурдааччылар, үөс, илиистик таһаарааччылар, иик кэлэрин элбэтээчилэр, сөтөллөрүннэрин ыраастааччылар, хаан барыытын тохтотооччудьлар уо.д.а. үүнээйиэр биологическай активнай эттиктэрэ балачча ураты дьайар күүстэрэ киһиэхэ-сүөһүгэ араас дьайыылара сороҕор бэрт кыраны да тутуннахха туһалааҕа биллэр. Онон элбэҕи тутуннахха сүлүһүннээх дьаакка кубулуйаллар. Итинник эттиктэктэринэн буолаллар: алкалоидтар, сапониннар, гикозидтар, кумариннар, флавоноидтар, битэмиинэр, сымалалар, дубильнай вществолар, эфирдээх уонна хойуу арыылар, микроэлеменнар.

Алколоидтар диэн солохтоҥу майгыннаах, күүстээх фармакологическай дьайыылаах азоттаах үүнээй веществота буолар. Маҥнайгы алкалоид-морфин ХIX үйэ саҥатыгар арыллыбыт. Алколоид үүнээйилэргэ мунньуллара элбэҕэ суох. 0,01-2% диэри уонна үүнээйи араас органнарыгар мунньуллар эбит. Холобур, чүмэчи отторго, чэмкиниэрдэргэ силистэригэр уонна силиргэхтэригэр, табах окко-сэбирдэҕэр, маакка-хоруопкачааныгар.

Гликозидтар сүүрэр атахтаахтарга уонна ордук үүнэйилэр органнарыгар киэҥник тьарҕаммыт веществолар буолаллар, итилэр молекулалара саахартан уонна аглюконтан тураллар. Үксүгэр аһыы амтаннаах эбэтэр ураты үчүгэй сыттаахтар. Гликозид үүнээйигэ төһө баарыттан кини амтана, сыта тутулуктаах. Ордук чаастатыгар гликозидтар сүрэх ыарытын эмтирргэ туттуллар. Өссө гликозидтар тыынар органнарга, бүөру, хабаҕы эмтииргэ бэркэ дьайаллар, сымнатар уонна ииктэтэр дьоҕурдаахтар. Олор, холобур, уҥуохтаах отон, алоэ сэбирдэхтэригэр, о.д.а. бааллар.

Сапониннар азоттара суох, үүнээйиттэн ылыллар веществолар гликозидтыҥы гликозидтар бөлөхтөрүгэр киирэллэр. Сапониннарга баар аглюкон-сапогенин төһө баарынан гликозидтар организмҥа дьайыылара быһаарыллар.Медицинаҕа бу биологическай активнай эттиктэр сөтөлүннэрэн ыраастыыр дьайыылаахтара туьаныллар. Кэлиҥҥи сылларга сорох сапониннар уоскутар, сүһүрэн бааһырыынытуонна умнуган буолары утары дьайыылара биллибит. Үүнээйи эйгэтигэр сапониннар тарҕатыылара киэҥ. Ордук гвоздикатыҥылар, сардаанатыҥылар, хаппыыстатыҥылар, астралыы сибэккилээхтэр, примулатыҥылар уруулуу уустар бөлөхтөрун предсавителлэрэ баайдар.

Флавоноидтар – сапониннар курдук азота суох глюкозидтардыҥы веществолар, ууга куһаҕаннык суураллар гетероциклическэй холбоһуктар, араҕас өҥөөхтөр.

Саха сирин үүнээйилэриттэн 121 көруҥ үөрэтиллибититтэн 93 үүнээйигэ флавоноид баар диэн химическэй реакция көрдөрбут. Ол курудк кыабакыга, кииһилэҕэ, гвоздикаҕа. Ымыйах окко,турантайгав, куондайыкыга, тураах тарбаҕар силистэригэр флавоноидтар булуллубуттар.

Флавоноидтар диатеһы, нефриты, хаан баттааһына үрдээһиниин, үөс быар ыарыыларын, пневмонияны, глаукоманы эмтииргэ туттуллаллар, сорохторо искэн тахсарын утары дьайар активностаахтар. Флавоноидтар дьааттара суох.

Кумариннар үүнээйиэлэргэ булкааһа суох ыраастык эбэтэр гликозид көрүҥүнэн көстөллөр. Билиҥҥи кэмҥэ 150 кумариннаах холбоһуктар булуллан уөрэтиллибиттэр. Итилэртэн медицинаҕа ордук суолталаахтарынан фурокумариннар буолаллар. Олор үүнээйилэр төрдүлэригэр, хатырыктарыгар, отонноругар (0-2-10%) баар буолаллар.

Саха сиригэр 52 88нээйи к6ру4эр кумаринын чинчийиллибититтэн 46-тыгар баара бэлиэтэммитэ үүнээйилэр сибэккилэригэр уонна сир аннынааҕы органнарыгар мунньуллаллар эбит. Балачча кумарин астраларга, лупинныҥы клевергэ, сиэрпэтиҥи люцернаҕа, Сибиир эспарцетыгар, Яков лэбиэн дбүөрэтигэр,эстрагон эрбэһиҥҥэ, сибиир үүтугэр булуллубуттар.

Дубильнай веществолар эбэтэр танидтар азота суох кураххай амтаннаах, үчүгэй сыттаах холбоһуктар . Итилэр үүнээйилэргэ барыларыгар кэриэтэ бааллар: мастар, талахтар хатырыктарыгар, оттуҥу үүнээйиэл силистэригэр. Үүнээйи 30% дылы танидтары мунньар. Дубильнай веществолар дьааттара суох.

Эфирдээх арыылар. Мутукчалаах ойуурдар үүнээйилэрин сымалаларын, хогуу сибэккилэрин үтүөкэн дыргыл сыттара эфирдээх арыылардаахтарын бэлиэтэ. Ботаниктар бигэргэтэллэринэн 2500 диэри сыттаах үүнээйилэр бааллара биллэр.

Эфирдээх арыылар үүнээйи ораннарыгар тарҕаныылара тэҥэ суох. Итилэртэн ордук үүнээйи сибэккилэрэ, отонноро уонна сиэмэлэрэ баайдар. Сороҕор үүнээйилэргэ сир аннынааҕыы органнарыгар, силистэригэр эмиэ баар буолар. Эфирдээх арыыларынан мутукчалаахтар, сельдерейдиҥилэр, уостуҥу уонна астралыы сибэккилээхтэр ордук баайдар.

Эфирдээх арыылар биологическай суолталара олус улахан. Итилэр көтө сылдьар буоланнар үүнээйини күнүс наһаа итийэртэн, түүнүн наһаа тымныйыытыттан харыстыыллар.

Эфирдээх арыылар хамсыыр-харамайдар этэригэр-хааннарыгар куускэ дьайаллар. Ол иһин эмкэ киэҥник туттуллаллар. Ол курдук эвкалипт, мята арыылара күөмэй ыарыыларын эмтииргэ олус үчүгэй дьайыылаахтар. Анис арыыта оһоҕос үлэтин тупсарар уонна хаахтатан күөмэйи ыраастыырга, өтөх ото хаан баттаһынын түһэрэргэ, сүрэх, тымырыарыытыгар, таттарарга уо.д.а.

Фитонцидтар-органическай араас химическэй састааптаах веществолар холбоһуктара. Ол иһин микробу үчүгэйдик көстөр гына өлөрөр свойстволаахтар. Фитонцидтаах үүнээйилэр микробтортан, вирустартан, грибоктартан, үөнтэн-көйүүртэн, оннооҕор үүтунэн аһылыктанааччылартан харыстаналлар. Бэйэлэрин дьайар ньымаларынан фтитонцидтар антибиотиктарга маарынныыллар. Итилэр ыарытыннарар микроогранизмнары, түүеүк тэллэйдэри уонна инфузорийдары өлөрөр күүстэээхтик дьайар кыахтаахтар. Бары үүнээйилэртэн күүстээхтик дьайааччылар лук, чеснок, базилик, ытырыык от, кыыллыгы, шалфей, тимэх от, кириэн, ромашка буоллар. Ити үүнээйилэр өлөруу бааһы, кутургуйаны, искэни, уөннэри, уокка буһууну, айах бааһын эмтииргэ олус үчүгэйдэр.

Фитонцидтаах үүнээйилэр грипп, оһоҕос ыарыытыгар ордук туттуллаллар.

53 үүнээйи уөрэтиллибиттиттэн 16-гар фитонцид баара биллибит. Кини ордук элбэҕэ бэс, кытыан мутукчаларыгар, уҥуохтаах отон сэбирдэҕэр, уулаах отоҥҥо, моркуопка, кучуга, иэдьэгэй окко, хортуоппуй сибэккитигэр уонна сэбирдэҕэр бэлиэтэммит.

Битэмииннэр-( латынныы «vita» диэн тылтан «олох» диэн тылбаастанар) уустук тутулларынан уонна органическай эттиктэрин физиологическай активностарынан киһи-сүөһу этэ-хаана сөптөөхтүк үлэлииригэр-сайдарыгар наадалаахтар. Онон араас ыарыылар сүрүн төрүөттэрэ эттиктэр атастаһыыларын солбуйсууларын кэһилиититтэн, битэммииннэр тиийбэттэр буолар. 30-ча араас битэмииннэр булан үөрэтиллиюиттэр. Онуоха үксүлэрэ эмтээх үүнээйилэргэ баар эбит. Олортон ордук суолталаахтара А, В, Д, Е, К, РР битэмииннэр, аскорбиновай кислота уо.д.а. буолаллар.

Туттуллубут литература

1. Басыгысова А.П. «Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ». Бичик 2004сыл.