Кыыс атын аймахтары элбэтэр

Саха төрүт тылларыгар барыларыгар өй-санаа, үгэстэр иҥэн сылдьаллар. Ол иһин саха тыла иччилээх диэн ааттанар. “Кыы” диэн кычыгырыыр тыаһы үгүс киһи тулуйан истибэт. “Кыы” диэн тыаска “с” диэн ыһар, тарҕатар дорҕоон эбиллиититтэн кыыс диэн тыл үөскээбит. Бу тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕооннорун дьайыыларыттан уратылаах, сэрэхтээх тыл буолара кыыс этин-сиинин уратытынан быһаарыллар.

Кыыс диэн тылбыт өйдөбүлэ сыыйа намтаан кыра оҕолорго эрэ сыһыаннаах буолан иһэр. Чахчы ыраас кыыһы начаалынай кылаас оҕолоруттан эрэ булуохха сөп диэн этии олус хомолтолоохтук иһиллэр. Айылҕа ыраас кыыһы анаан-минээн бэлиэтээн чараас бүрүөһүнү үөскэппит уонна эр киһи буор кутун харыстыыр аналлаабыта, билигин өй-санаа үөрэҕин тутуспат атеистар элбээннэр хаалан сылдьар.

Былыргы кэмнэргэ ыраас кыыс оҕо аатыгар “куо” диэн тыл эбиллэрэ. Ол аата бу кыыс ырааһа анаан-минээн бэлиэтэнэрэ. Эргэ тахсарыгар ураты кыһанан симииллэрэ, маанытык таҥыннараллара, эр киһини утумнуур оҕону төрөтөр кыаҕа улаханыттан эргэ барар кыаҕа биллэрдик үрдүүрэ.

Кыыс диэн тыл элбэх ахсааҥҥа туттулларыгар кыргыттар диэҥҥэ уларыйара кыыс оҕо уратытын өссө чуолкайдаан, чиҥэтэн биэрэргэ аналлаах. “Кыр” диэн алдьаныы тыаһа, туох эрэ кыра, чараас алдьанарыгар итинник тыас тахсар. Бу тыас өссө абырахтаммат гына алдьаныыны биллэрэрэ тыл суолтатыгар ордук табыллар.

Кут-сүр үөрэҕин саҥалыы үөрэтэн буор кут диэн киһи бары быччыҥнарыгар үөскүүр өйү-санааны быһаарар мунньуллуу буоларын уонна эр киһи сиэмэтин кытта буор кута дьахтарга бэриллэрин быһаарбыппыт кэнниттэн омук сайдыыны ситиһэригэр улахан туһалааҕа билиннэ. Ыраас кыыс эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрө быһаарыллан кыргыттары саҥалыы сыаналааһын уонна улаатан истэхтэринэ харыстааһын олоххо киириэ этэ.

Өй-санаа туохтан да иҥнибэт, истиэнэ да кыайан хаайбат. Араас чараас эрэһиинэни туһанан эр киһи сиэмэтин тута сатааһын буор куту кыайан хаайбат. Син-биир дьахтар киэлитигэр киирэн иҥэн хаалара кэлэр оҕо кими утумнууруттан биллэр. Атын киһиттэн оҕолоох дьахтары кэргэн ылбыт киһи бастакы оҕото кинини маарынныыра аҕыйах буолар.

Ыал буолуу былыргы үгэстэрин тутуһан кыыс оҕо эргэ барыар диэри улаханнык харыстанара, төрөппүттэрэ көрө-истэ сылдьаллара эрэйиллэр. Сайдыылаах буор куттаах, ол аата дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах дьонноох аймахтар кийииттэрин ылалларыгар, эр киһилэрин утумнуур кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин баҕарар санаалара туоларын туһугар, кыыһа алдьамматах буоларын кытаанахтык ирдииллэрэ.

Төрүт уус аймахтар хас да көлүөнэлэр усталарыгар күүскэ үлэлээн-хамсаан үөскэтинэн мунньуммут буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэригэр баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларын, кыыс ыраас буоллаҕына эрэ толорор кыахтанарын былыргы кэмнэртэн ыла сахалар билбиттэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин туһанан эр дьон үлэни кыайалларын, сатабылы, талааны үөскэтэр буор куттарын кэлэр көлүөнэлэргэ тарҕатан аймахтары, омугу сайыннараллар.

Эргэ барар кэмигэр кыыс ыраас кыыһынан сылдьарын араас биллэр ньымалары туһанан бэрэбиэркэлии сатыыллара:

- Кыра эрдэҕиттэн кыыстарын көрөр-истэр төрөппүттэр биэрэр эрэллээх тыллара уонна киэргэтэн симииллэрэ, маанытык таҥыннараллара бастакы дакаастабылынан буолара.

- Уруу кэнниттэн эдэрдэр аан бастаан хоонньоһон турдахтарына орон таҥаһын көрүү эбиискэ туоһулааһыҥҥа киирсэрэ.

- Оҕо төрөөн, улаатан истэҕинэ кимиэхэ маарынныыра, ким курдук хамсанара толору ырытыллан быһаарыллара.

Кийиит саҥа аймахтарыгар уол оҕолору төрөттөҕүнэ уонна кинилэр улаатан истэхтэринэ ылар оруола улаханнык үрдээн биэрэр. Уол аҕатын араспаанньатын ылынара аймахтары элбэтэр аналлааҕын быһаарар. Ыаллар кийииттэрин сыаналыыллара, араас кэһиини, бэлэхтэри оҥороллоро элбиир.

Оҕолор улаатан истэхтэринэ дьон ортотугар ылар оруоллара уларыйара сахабыт тылыгар иҥмит. Өссө ыал буола илик эдэрдэр уол уонна кыыс диэн ааттаналлар. Ойох ылыы, эргэ тахсыы кэнниттэн эдэрдэр ааттара уларыйар. Уол эр киһи буолар, ыалы барынан-бары хааччыйара саҕаланар, кыыс дьахтарга кубулуйан оҕо төрөтүүнэн, иитиитинэн дьарыктанар кэмэ кэлэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар уол уонна кыыс эмиэ сөп түбэһэллэр. Хайа аймахтары элбэтэллэриттэн уонна сайыннаралларыттан тутулуктанан икки өрүттэрэ арыллар:

1. Уол атын аймахтартан ойох ылан бэйэтин аймахтарын элбэтэр, үлэлээн киллэрэр барыһа бэйэтигэр эбиллэр.

2. Кыыс атын аймахтарга эргэ баран саҥа аймахтар ахсааннарын элбэтэр. Ол иһин “Кыыс омук анала” диэн этиини үөскэппиттэр.

“Кыыс омук анала” диэн этии олус былыргы, ыаллар саҥа үөскүүр кэмнэриттэн баар. Олус былыргы кэмнэргэ хас биирдии нэһилиэктэр, улуустар туспа хааннаах дьоҥҥо киирсэннэр, атын омуктар эбиттэр. Сахалар олоҥхо кэмин саҕаттан элбэх омуктары бэйэлэригэр холбообуттар. Ол курдук олоҥхоҕо кэпсэнэр кэмҥэ 35 биис уустара бааллара билигин да биллэр курдуктара нэһилиэктэр, аҕа уустарын ааттарыгар иҥэн сылдьаллар.

Теле диэн ааттаах Сибииргэ аатырбыт омуктар сыдьааннара төлөйдөр диэн дьон Төлөй нэһилиэгин үөскэппиттэр. Кытай сиригэр олорон тимир уустарынан аатырбыт бахсылар аймахтара билигин Бахсы нэһилиэгэр олороллор.

Урукку ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ сахалар сиртэн тутулуктара олус улахана. Бары ыаллар өлүү сирдэриттэн туһа таһаарынан айахтарын ииттэр кыахтаналлара.

От сир аайы сыл ахсын тус-туспатык үүнэр. Былыргы кэмҥэ нэһилиэктэр хас сыл аайы сирдэрэ төһө үүммүтүттэн көрөн саҥалыы үллэстэллэрэ. Бу кэмҥэ кыргыттар атын ыалга кэргэн бараллара айылҕаттан аналлара буоларын табан туһаналлара. Сири үллэстиигэ уустуктары, улахан буккуурдары киллэрэрин иһин кыргыттары, дьахталлары сири үллэстиигэ кыттыһыннарбаттар этэ.

Ыраахтааҕы былааһа эстэрин саҕана сири бас билиигэ эр дьоҥҥо уонна дьахталларга тэҥнэһии киирэн испитэ. Улахан баай төрөппүттэрдээх кыргыттарга энньэ сири биэрии үөскээн араас буккуурдары киллэрбитэ. Ханна эрэ атын нэһилиэккэ энньэ сирин быһан биэрии олохсуйбута сири үллэстиигэ уустуктары үөскэппитэ.

Сири үллэстэр кэмтэн саҕалаан “Кыыс омук анала” диэн этии үөскээн тарҕаммыта сөп. Бу этии сахаларга былыргыттан баар. Кыыс атын ыалларга, омуктарга кэргэн баран кинилэр кэлэр көлүөнэлэрин үөскэтэрин, кинилэри элбэтэрин биллэрэр.

Былыргы кэмнэргэ кыыһы эргэ биэрии омуктар икки ардыларыгар эйэни олохтуурун, саҥа аймахтары үөскэтэрин эмиэ туһаналлар эбит.

Ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ сахалар кыыс оҕолору сири, атын баайы-малы үллэстиигэ кыттыһыннарбаттар эбит. Кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн атын аймахтарга кэргэн барарын билэрэ, улаатан иһэн кыыһын харыстанара аналлаах ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэрэ. Аймахтары утумнааһыны буор кут үөскэтэрин сахалар билэн эргэ тахсар кыыс ырааһынан сылдьарын төрөппүттэрэ ситиһэллэрэ.

Эргэ тахсыыга ыраас кыыс сыаната үрдүүрэ, ол иһин эргэ барар кыаҕа биллэрдик улаатара. Оччотооҕу кэмҥэ эр дьон удьуордарын, утумнарын, буор куттара салҕанан иһэрин баҕаралларын ыраас кыыһы ойох ыллахтарына ситиһэллэрин билэллэрэ.

Ол кэмҥэ күүстээхтэн күүстээх, кыахтаахтан кыахтаах төрүүр диэн быһаарыыны кытаанахтык тутуһаллара, эр киһи сайдыылаах буор кутун харыстыыллара, ыраас кыыһы ойох ылан кэлэр көлүөнэлэригэр үчүгэй хаачыстыбаларын, буор куттарын биэрэ сатыыллара.

Оҕо төрөөтөҕүнэ ким курдуга, кимиэхэ маарынныыра быһаарыллара, онтон улаатан истэҕинэ саҥата-иҥэтэ, хамсаныылары хайдах оҥороро кэтээн көрүүгэ түбэһэллэрэ, сыана быһаллара, билгэлии сатыыллара. Улаатан истэҕинэ үлэҕэ үөрэтиигэ хайдах хамсанара, туохха дьоҕурдааҕа, сатабыла, талаана быһаарыллан иһэриттэн буор кута хайдаҕа биллэн тахсара.

Эрдэттэн кыыһа алдьаммыт кийиит сыанабыла түһэрэ. Дьонугар төттөрү да ыытан кэбиһээччилэр көстөллөрө. Ол барыта төрүт уус аймахтар хас эмэ көлүөнэлэр усталарына сайдыбыт буор куттарын харыстыыллара үгэскэ кубулуйан сылдьарын толоруу буолара.

Кыыс эргэ барарыгар анал баайдаах энньэлээх буолара ирдэнэрэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр быстар дьадаҥылар былааһы ылан баһылааннар энньэтэ, халыыма суох ыал буолууну олоххо киллэрбиттэрэ. Дьадаҥылар төрөтөр оҕолорун син-биир хамначчыт буолуо диэн туһалаах хаачыстыбалаах, сайдыылаах буор куттаах төрүүрүгэр кыһамматтара, суолта биэрбэттэрэ.

Бэйэлэрин киһилии майгылаах, төрүт уус ыал курдук сананар ыаллар кыыс оҕолоро хайаан да энньэлээх, онно сөп түбэһэр халыымы уол дьоно төлөөтөхтөрүнэ эрэ ыал буолууга сөбүлэһэрэ. Дьадаҥылар дьадаҥылары, үлэһиттэр үлэһиттэри, баайдар баайдары кытта холбоһон ыалы үөскэтэллэрэ былыргыттан олохсуйбута.

“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно ити өй-санаа арахсыытыттан үөскээбит. Баай уонна дьадаҥы өйдөрө-санаалара сөп түбэспэттэр, утарыта хайысхалаахтар. Баай дьон дьадаҥылары туһанар, үлэлэтэн барыһы киллэринэр өйдөрө-санаалара улаханыттан дьадаҥы аймахтарын да бэйэлэригэр хаһан да тэҥнээбэттэр.

Билигин биһиэхэ ырыынак олоҕо киирэн дьон байа-тайа сатыыр санаалара улаатыытыттан уонна олохторугар ситиспит ситиһиилэрин, баайдарын-малларын ыһан-тоҕон кэбиспэт, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин бары баҕараллара улаатта. Бу улахан баҕа санаа туоларын туһугар ойох ылааччылар эрдэттэн кыһанан, ыраас кыыһы булан ылан ыалы тэрийиэ этилэр.

Айылҕа кыыс оҕоҕо аналлаах бүрүөһүнү айан бүөлээбитэ эр дьон сайдыыны ситиһэллэрин, буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэрин үөскэтэр. Кыахтаах, күүстээх эр киһи удьуора, утума, ол аата буор кута салҕанарын, бу бүрүөһүн хааччыйар аналлаах.

Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Эр дьон күүскэ, кыахтаахтык үлэлээн, сатабыллаахтык оҥорон, тутан баайы-малы элбэтэллэр. Аныгы сайдыылаах үйэҕэ харчыны эргитии барыстаах үлэтэ эбиллибититтэн мөлтөхтөр да элбэх барыһы ылыахтарын сөбө улаатта эрээри, сахалар ыча диэн өй-санаа туругун, майгы уратыларын быһаарар билиилэрэ уларыйа охсубат, байыыны ситиһии ураты уустуктарын, элбэх үлэни, тулууру эрэйэрин биллэрэр.

Омук сайдан иһэр кэмигэр эр дьон баһылаан салайаллар. Билигин саха омуга сайдыыны ситиһии таһымыгар тахсыбытынан, кинилэр Кут-сүр үөрэҕин тутуһан, үйэлэрин тухары сайдан иһэр буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэргэ улаханнык кыһаныа этилэр.

Кыыс оҕо аналынан эргэ тахсан кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии буоларын кытаанахтык тутуһуу сайдыыны ситиһэн иһэр омуктан ирдэнэр. Кыахтаах, күүстээх эр дьоно суох буолуу омугу атыттарга баһыттарыыга, эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэрэ хаһан да уларыйбат. Күүстээх тустууктарбыт, кыахтаах үлэһиттэрбит аҕыйааннар сахалар симэлийэр кутталлара, бу кэмҥэ өссө улаатан иһэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрии ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Уол уонна кыыс олохторун сыаллара тус-туспалар. Уол кыайа-хото үлэлиир, булар-талар кыаҕа улахан уонна ыалы хааччыйыыга туһуланар буоллаҕына, кыыс сааһа ситтэр эрэ эргэ тахсан сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр анала бастаан иһэр. Ол аата кыыс аан маҥнай этэ-сиинэ ситэрин кытта оҕолору төрөтөн, улаатыннаран баран, ол кэнниттэн араас үөрэҕинэн, үлэнэн дьарыктанара ыал олоҕо табылларын үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр.

Олох биир сиргэ турбат, уларыйыы киирэн иһэр. Төрүүр кэмэ ааспыт дьахтар эр киһиттэн тугунан да итэҕэстийбэккэ ыарахан диэн ааттанар үлэлэри үлэлиир кыахтанар.

Билигин биһиэхэ, саҥа үөскээһин кэмин ааспыт, сайдан иһэр саха омукка элбэх үлэни-хамнаһы кыайар уолаттар, эр дьон ордук туһалаахтар. Ол иһин эр дьону бөҕөргөтүү, аҕа оруолун үрдэтии, ыал аҕаларыгар көмөлөһүү эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

Ити үтүө сыалы ситиһэргэ туһуламмыт биһиги баҕа санаабыт уолаттары кыыс оҕолортон туспа арааран детсадтарга, оскуолаҕа иитиэ, үөрэтиэ этибит диэҥҥэ тирэҕирэр. Бу санаабытын “Эдэр саас” хаһыакка 1999 сыллаахха бэчээттэппиппит. (1).

Итини тэҥэ кыыс оҕолору уһуннук үөрэтэ сатаабакка сааһын ситтэр эрэ эргэ барарын ситиһии кыргыттар ыраас кыыстарынан эргэ тахсалларын оннугар түһэриэ этэ диэн баҕа санаалаахпыт. Ол барыта оҕо улаатан иһэн айыыны, дьон билбэттэрин, уратыны оҥорор санаата элбиириттэн уонна атыттары үтүктэриттэн кыыс оҕолору харыстаан, анаан-минээн оҥоруллуо этэ.

Былыргыттан дьадаҥы төрүттээх суруйааччылар, учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэллэрэ оҕолор айыыны оҥорор санааларын аһара күөртүүрүттэн уһуннук үөрэнэр оскуоланы күүлэйдии үөрэммит эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэрин үөскэттэ. Төрөппүттэр бу элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” оскуолаҕа үөрэтиини тохтоттороллоро ирдэнэр кэмэ кэллэ. Ол курдук ыаллар баар-суох оҕолорун өйүн-санаатын сымыйа үөрэҕинэн буккуйан, араас айыыны оҥотторо сатаан, сыыһа-халты туттунарын үөскэтии тохтотуллара хайаан да ирдэнэр буолла.

Кыыс оҕо ханна эрэ сыыһа туттунан кыыһын былдьаттаҕына былыргы кэмҥэ сууттааһын, “Саат куттарыыта” диэн баар этэ. Бу төлөбүр кыыс оҕо баайыттан тутулуктанан элбэх буолара биллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа үөрэҕи айаннар кыыс оҕо айыыны оҥорор санаатын аһара күөртүүллэриттэн саха омук сайдарын мэһэйдии сатыыллара быһаарыллар буолла.

Кыыс оҕоттон омук кыаҕа, күүһэ быһаччы тутуллар. Кыргыттары харыстааһын диэн үөрэх аан бастаан омугу, эр дьон утумнарын, буор куттарын харыстааһын буолар. Эр дьоно мөлтөөбүт омук өр барбат, атыттар ыгыыларыттан, үлэлиир үлэлэрин былдьааһыннарыттан симэлийэр, уларыйар дьылҕаланар.

Омук күүһэ мөлтөөһүнүн спордунан дьарыктаныыттан булан ылыахха сөп. Тустуу киһи күүһүн уонна хамсаныыларга дьоҕурун быһааран билиигэ туһата олус улахан. Россия улахан тустууктара барылара кэриэтэ Кавказ омуктарын уолаттара буоллулар. Улахан, күүстээх тустууктара суох буолбут нуучча омук билигин мөлтөөһүн, уларыйыы кэмигэр киирэн сылдьар. Сахалар бу халыйыыга эмиэ киирэн биэрэн сылдьалларыттан анаан-минээн ыал буолуу үгэстэрин киллэрэн харыстаныы ирдэнэр кэмэ тиийэн кэллэ.

Саха омук ыал буолууга туһанар былыргы үгэһинэн кыыс оҕо эргэ барыар диэри кыыһын, ырааһын харыстааһына буолар. (2,37).

Туһаныллыбыт литература

1. “Саха сирэ”, “Эдэр саас” хаһыат. 06.01.99.

2. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.