Монгуол бичигэ
Монгуол бичигэ (монг. ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ᠌, монгол бичиг) — монгуол суруктарыттан биирдэстэрэ, XIII үйэ саҕаланыытыттан саҕалаан күн бүгүҥҥэ диэри туттулла сылдьар монгуол суруктарыттан саамай былыргы. Монгуол бичигинэн суруллан хаалбыт саамай былыргы өйдөбүнньүгүнэн Чыҥыс Хаан мэҥэ тааһа буолар (1224/1225 сыл).[1][2]
Былыр Монгуол сиригэр, Ньуучча сиригэр уонна Кытайга олорор монгуол тыллаах омуктар сүрүн суруктара этэ. Бу сурукка олоҕуран хас да саҥа сурук үөскээбитэ, холобур, тодо-бичик (калмыктар суруктара), вагиндра (бүрээттэр суруктара) уонна мандьуу суруга (бу суругу Кытайы баһылаан олорбут Чиннэр киэҥник туттубуттара)
Төрүтэ
уларытНомоххо этиллэринэн монгуол бичигин 1204 сыллаахха уйҕуур суруксута Тататунга Чыҥыс Хааҥҥа билиэн түбэспитин кэннэ айбыт. Бу номох монгуоллар уйҕуурдартан суруктарын ылбыттарын бигэргэтэр. Уйҕуурдар монгуолларга Бурхан-Бахсы үөрэҕин уонна былыргы уйҕуур суругун биэрбиттэрэ, ол иһин монгуол бичигэ монгуоллуу уйҕуур суруга диэн (монг. уйгуржин бичигуйгуржин бичиг).
Атын номоҕунан Чыҥыс Хаан монгуол саамай былыргы саҥарар тылыгар олоҕуран сурук айарга ыйаах таһаарбыт үһү, бу сурук көмөтүнэн Чыҥыс Хаан араас араастык саҥарар биистэри сомоҕолообут. Бу сурукка тыл былыргы көрүҥүнэн суруллар, холобур, баатыр диэн монгуол бичигинэн баҕатур диэн, онтон билиҥҥи монгуол тылыгар баатар диэн.
Монгол бичигин атын суруктартан сүрүн уратыта диэн үөһээттэн аллараа суруллар. Сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан бу кытай бичигин дьайыыта буолуон сөп, ол гынан баран ол кэмҥэ Орто Аасыйаҕа суруйуу араас ньыматын туһанар эбиттэр, онон аҥардас Кытай дьайыыта диир сыыһа.
1587 сыллаахха Аюши-гуши диэн үөрэхтээх Бурхан-Бахсы үөрэҕин каноннарын тылбаастаары монгуол бичигин уларытан биэрэр уонна санскрит, тибет уонна кытай сорох дорҕооннорун бэлиэтиир эбии бэлиэлэри айар. Саҥа бэлиэлэр галиг диэн ааттаммыттара.
Былыр былыргыттан монгуол бичигинэн Монгол сиригэр уонна Ис Монгол сиригэр олорор омуктар суруйаллара. Ону таһынан бу сурук Юань уонна Чин улуустарыгар, Дьуҥгаар уонна Калмык хааннарын дойдуларыгар, Тываҕа (кирилл суругар көһүөхтэригэр диэри) туттуллар этэ.
Ньуучча сиригэр бу суругу калмыктар уонна бүрээттэр туталлара. XIX үйэ саҕаланыытыттан саҕалаан Арассыыйа импиэрийэтигэр бүрээттэри монгуол бичигинэн үөрэтэллэрэ.
Билиҥҥи туруга
уларытБилигин монгуол бичигэ Кытайга монгуол уонна эбэҥки тылларыгар туттуллар, Ис Монгол сиригэр бу суругу туһаныы булгуччулаах (тас биллэриилэр барыта кытай уонна монгуол бичигинэн буолуохтаах). Монгол сиригэр 1941 сылтан туттуллубат (кирилл суругар көспүттэрэ).
ССРС ыһыллыбытын кэннэ сорох дьон монгуол бичигэр төннүү туһунан санаа эппитэ, ол гынан баран бу санаа олоххо киирэрэ аһары ыарахан буолан тарҕамматаҕа. Ол да буоллар, 1990-1995 сылларга Монгол сирин орто оскуолаларыгар монгуол бичигинэн үөрэтии киирэ сылдьыбыта. Билигин монгуол бичигэ официальнай таһымнаах эрээри киэҥник тарҕана илик, бэлиэлэргэ, бэчээттэргэ уонна киэргэл быһыытынан туттуллар.
Тутула
уларытҮөһээттэн аллараа, хаҥастан уҥа суруллар. Бэлиэлэр үс көрүҥнээхтэр (тыл баһа, ортото, бүтүүтэ). Сорох түгэннэргэ дьүөрэлэспит дорҕооннору суруйар эбии ньымалар бааллар.
Сурукка сорох дорҕооннор биир бэлиэнэн бэлиэтэнэллэр: аһаҕас дорҕооннор (о/у, ө/ү, уонна тыл бүтүүтүгэр а/э), бүтэй дорҕооннор (т/д, к/г). Сорох тас бэлиэлэр үгэс быһыытынан суруллубаттар (н дорҕоону бэлиэтиир нохто бүтэй дорҕооннор иннилэригэр уонна тыл бүтүүтүгэр суруллубат).
Бэлиэ | Транслитерация | Быһаарыы | |||
---|---|---|---|---|---|
тыл баһа | ортото | бүтүүтэ | латыын[3] | кирилл | |
a | А | ||||
e | Э | ||||
i, yi | И, Й, Ы, Ь | Билиҥҥи монгуол тылыгар инники турар бүтэй дорҕоону сымнатар | |||
o, u | О, У | ||||
ö, ü | Ө, Ү | ||||
[4] | n | Н | |||
ng | Н, Ҥ | Тыл бүтүүтүгэр эрэ. Тибет тылыттан уонна санскриттан киирбит ङ дорҕоону бэлиэтиир. | |||
b | Б, В | ||||
p | П | Тыл баһыгар эрэ. Тибет тылыттан киирбит པ дорҕоону бэлиэтиир; | |||
q | Х | Кытаанах аһаҕас дорҕооннору кытта. | |||
ɣ | Ҕ | Кытаанах аһаҕас дорҕооннору кытта. «Аһаҕас дорҕоон-ҕ-аҕас дорҕоон» дьүөрэлэһии уһун аа курдук ааҕыллар.[6] Бүтэһик көрүҥ а-ны эрэ кытта суруллар. | |||
k | Х | Сымнаҕас аһаҕас дорҕооннору кытта. Тыл бүтүүтүгэр г курдук ааҕыллар. «Аһаҕас дорҕоон-г-аҕас дорҕоон» дьүөрэлэһии уһун аһаҕас дорҕоону бэлиэтиир.[7] | |||
g | Г | ||||
m | М | ||||
l | Л | ||||
s | С | ||||
š | Ш | ||||
t, d | Т, Д | ||||
č | Ч, Ц | ||||
ǰ | Дь, З | ||||
y | *-Й, Е*, Ё*, Ю*, Я* | Дифтоҥнары суруйарга туттуллар. | |||
r | Р | Тыл баһыгар киирии эрэ тылларга.[8] | |||
v | В | Санскрит व бэлиэтэ. | |||
f | Ф | Кытай уонна Европа тылларыттан киирбит тылларга туттуллар. | |||
ḳ | К | К дорҕоону бэлиэтиир. | |||
(c) | (ц) | Тибет тылын /ts'/ ཚ уонна санскрит छ бэлиэтэ. | |||
(z) | (з) | Тибет тылын /dz/ ཛ уонна санскрит ज бэлиэтэ. | |||
(h) | (г, х) | Тибет тылын /h/ ཧ уонна санскрит ह бэлиэтэ. |
Холобурдар
уларытБылыргы шрифт | Билиҥҥи шрифт | Бастакы тыл буукубалара | ||||||||||||||||||||
|
- Кирилл: Википедиа Чөлөөт Нэвтэрхий Толь Бичиг Болой.
- Транскрипцията: Wikĭpedĭ čölö:t newterxī tolĭ bičĭg boloĭ.
- Тылбаас: Бикипиэдьийэ — аһаҕас билии.
- Тиэкэс:
ᠸᠢᠺᠢᠫᠡᠳᠢᠶᠠ᠂ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠲᠦ ᠨᠡᠪᠲᠡᠷᠬᠡᠢ ᠲᠤᠯᠢ ᠪᠢᠴᠢᠭ᠌ ᠪᠤᠯᠠᠢ᠃
Монгол бичигэр олоҕурбут суруктар
уларытТодо-бичик
уларыт1648 сыллаахха ойрат бахсыта Зайа-Пандита сурук уонна саҥарар тылы чугаһатаары айбыт суруга. Бу суругунан калмыктарт 1924 сыллаахха диэри суруйар этилэр, онтон кирилл суругар көспүттэрэ. Билигин Кытайга олорор ойраттар туһаналлар.
Мандьуу суруга
уларыт1599 сыллаахха мандьуулар ыраахтааҕыларын Нурхачи ыйааҕынан монгуол бичигин мандьуу тылыгар сөп түбэһиннэрэн уларытан биэрэллэр. 1632 сыллаахха бу суругу иккистээн уларыталлар (тас бэлиэлэри эбэллэр: нохтолору уонна төгүрүктэри эбэллэр)
Вагиндра
уларытБу суругу 1905 сыллаахха бүрээт бахсыта Агван Доржи (1850—1938) айар.
Галиг
уларытТибет тылыттан уонна санскриттан киирбит дорҕооннору бэлиэтиир эбии бэлиэлэр.
Монгол бичигэ Юникодка
уларытЮникод тайааһына U+1800 — U+18AF[9]. Бу иһигэр монгуол бичигин буукубалара, сыыппаралара уонна сурук бэлиэлэрэ, тодо-бичик, сибин уонна мандьуу суруга, ону таһынан санскрит уонна тибет тылыттан киирбит дорҕооннору тириэрдэр бэлиэлэр киирэллэр.
1800 ᠀ Birga
|
1801 ᠁ Ellipsis
|
1802 ᠂ Comma
|
1803 ᠃ Full Stop
|
1804 ᠄ Colon
|
1805 ᠅ Four Dots
|
1806 ᠆ Todo Soft Hyphen
|
1807 ᠇ Sibe Syllable Boundary Marker
|
1808 ᠈ Manchu Comma
|
1809 ᠉ Manchu Full Stop
|
180A ᠊ Nirugu
|
180B ᠋ Free Variation Selector One
|
180C ᠌ Free Variation Selector Two
|
180D ᠍ Free Variation Selector Three
|
180E Vowel Separator
| |
1810 ᠐ Zero
|
1811 ᠑ One
|
1812 ᠒ Two
|
1813 ᠓ Three
|
1814 ᠔ Four
|
1815 ᠕ Five
|
1816 ᠖ Six
|
1817 ᠗ Seven
|
1818 ᠘ Eight
|
1819 ᠙ Nine
| ||||||
1820 ᠠ A
|
1821 ᠡ E
|
1822 ᠢ I
|
1823 ᠣ O
|
1824 ᠤ U
|
1825 ᠥ Oe
|
1826 ᠦ Ue
|
1827 ᠧ Ee
|
1828 ᠨ Na
|
1829 ᠩ Ang
|
182A ᠪ Ba
|
182B ᠫ Pa
|
182C ᠬ Qa
|
182D ᠭ Ga
|
182E ᠮ Ma
|
182F ᠯ La
|
1830 ᠰ Sa
|
1831 ᠱ Sha
|
1832 ᠲ Ta
|
1833 ᠳ Da
|
1834 ᠴ Cha
|
1835 ᠵ Ja
|
1836 ᠶ Ya
|
1837 ᠷ Ra
|
1838 ᠸ Wa
|
1839 ᠹ Fa
|
183A ᠺ Ka
|
183B ᠻ Kha
|
183C ᠼ Tsa
|
183D ᠽ Za
|
183E ᠾ Haa
|
183F ᠿ Zra
|
1840 ᡀ Lha
|
1841 ᡁ Zhi
|
1842 ᡂ Chi
|
1843 ᡃ Todo Long Vowel Sign
|
1844 ᡄ Todo E
|
1845 ᡅ Todo I
|
1846 ᡆ Todo O
|
1847 ᡇ Todo U
|
1848 ᡈ Todo Oe
|
1849 ᡉ Todo Ue
|
184A ᡊ Todo Ang
|
184B ᡋ Todo Ba
|
184C ᡌ Todo Pa
|
184D ᡍ Todo Qa
|
184E ᡎ Todo Ga
|
184F ᡏ Todo Ma
|
1850 ᡐ Todo Ta
|
1851 ᡑ Todo Da
|
1852 ᡒ Todo Cha
|
1853 ᡓ Todo Ja
|
1854 ᡔ Todo Tsa
|
1855 ᡕ Todo Ya
|
1856 ᡖ Todo Wa
|
1857 ᡗ Todo Ka
|
1858 ᡘ Todo Gaa
|
1859 ᡙ Todo Haa
|
185A ᡚ Todo Jia
|
185B ᡛ Todo Nia
|
185C ᡜ Todo Dza
|
185D ᡝ Sibe E
|
185E ᡞ Sibe I
|
185F ᡟ Sibe Iy
|
1860 ᡠ Sibe Ue
|
1861 ᡡ Sibe U
|
1862 ᡢ Sibe Ang
|
1863 ᡣ Sibe Ka
|
1864 ᡤ Sibe Ga
|
1865 ᡥ Sibe Ha
|
1866 ᡦ Sibe Pa
|
1867 ᡧ Sibe Sha
|
1868 ᡨ Sibe Ta
|
1869 ᡩ Sibe Da
|
186A ᡪ Sibe Ja
|
186B ᡫ Sibe Fa
|
186C ᡬ Sibe Gaa
|
186D ᡭ Sibe Haa
|
186E ᡮ Sibe Tsa
|
186F ᡯ Sibe Za
|
1870 ᡰ Sibe Raa
|
1871 ᡱ Sibe Cha
|
1872 ᡲ Sibe Zha
|
1873 ᡳ Manchu I
|
1874 ᡴ Manchu Ka
|
1875 ᡵ Manchu Ra
|
1876 ᡶ Manchu Fa
|
1877 ᡷ Manchu Zha
| ||||||||
1880 ᢀ Ali Gali Anusvara One
|
1881 ᢁ Ali Gali Visarga One
|
1882 ᢂ Ali Gali Damaru
|
1883 ᢃ Ali Gali Ubadama
|
1884 ᢄ Ali Gali Inverted Ubadama
|
1885 ᢅ Ali Gali Baluda
|
1886 ᢆ Ali Gali Three Baluda
|
1887 ᢇ Ali Gali A
|
1888 ᢈ Ali Gali I
|
1889 ᢉ Ali Gali Ka
|
188A ᢊ Ali Gali Nga
|
188B ᢋ Ali Gali Ca
|
188C ᢌ Ali Gali Tta
|
188D ᢍ Ali Gali Ttha
|
188E ᢎ Ali Gali Dda
|
188F ᢏ Ali Gali Nna
|
1890 ᢐ Ali Gali Ta
|
1891 ᢑ Ali Gali Da
|
1892 ᢒ Ali Gali Pa
|
1893 ᢓ Ali Gali Pha
|
1894 ᢔ Ali Gali Ssa
|
1895 ᢕ Ali Gali Zha
|
1896 ᢖ Ali Gali Za
|
1897 ᢗ Ali Gali Ah
|
1898 ᢘ Todo Ali Gali Ta
|
1899 ᢙ Todo Ali Gali Zha
|
189A ᢚ Manchu Ali Gali Gha
|
189B ᢛ Manchu Ali Gali Nga
|
189C ᢜ Manchu Ali Gali Ca
|
189D ᢝ Manchu Ali Gali Jha
|
189E ᢞ Manchu Ali Gali Tta
|
189F ᢟ Manchu Ali Gali Ddha
|
18A0 ᢠ Manchu Ali Gali Ta
|
18A1 ᢡ Manchu Ali Gali Dha
|
18A2 ᢢ Manchu Ali Gali Ssa
|
18A3 ᢣ Manchu Ali Gali Cya
|
18A4 ᢤ Manchu Ali Gali Zha
|
18A5 ᢥ Manchu Ali Gali Za
|
18A6 ᢦ Ali Gali Half U
|
18A7 ᢧ Ali Gali Half Ya
|
18A8 ᢨ Manchu Ali Gali Bha
|
18A9 ᢩ Ali Gali Dagalga
|
18AA ᢪ Manchu Ali Gali Lha
|
Клавиатура
уларытБыһаарыылар
уларыт- ↑ Поппе Н. Введение // Квадратная письменность. — М.: Издательство АН СССР, 1941.
- ↑ Зал искусства Монголии. — Государственный Эрмитаж. Тургутулунна 19 Тохсунньу 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 12 Кулун тутар 2012.
- ↑ Poppe, Nicolas Grammar of Written Mongolian 3rd ed.
- ↑ В начале слога (n-<гласный>).
- ↑ В конце слога (<гласный>-n).
- ↑ Например: qa-γ-an (хан) сокращается до хаан.
- ↑ Например: de-g-er сокращается до дээр. Существуют исключения, например ügüi (нет).
- ↑ При транскрипции иностранных слов обычно предваряется протетической гласной, например, Россия — монг. Орос
- ↑ Unicode block U+1800 — U+18AF; Mongolian.