Наркотик уратыта
Наркотик уратыта диэн киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта улахана буолар.
Былыргы кэмҥэ дьон табааҕы тардаллара өйдөрүн-санааларын буккуйан, дуоһуйууну, астыныыны киллэрэр эбит. Билигин Аан дойду үрдүнэн наркотиктары билбэт, истибэтэх киһи суох. Кэлин кэмҥэ эдэрдэр элбэхтик наркотигы туһаналлар уонна онно ылларан хаалаллара үксээтэ диэн бары хаһыаттарга суруйаллар, телевизорга көрдөрөллөр.
Наркотиктары хантан даҕаны аҕалыллыбатах, айылҕаҕа бэйэтигэр үүнэр үгүс араас үүнээйилэртэн элбэх ньымаларынан оҥороллор. Көлөпүнэ, маак сиргэ-дойдуларга барыларыгар дэлэччи үүнэр, тарҕаммыт үүнээйилэр. Бу үүнээйилэртэн боростуой ньыманан мөлтөҕү быһаччы ылаллар, онтон күүстээҕи улахан лабораторияларга оҥороллор.
Киһи сайдан истэҕинэ билиитэ-көрүүтэ элбээн уонна дириҥээн иһэр, өйө-санаата эбиллэр. Ол түмүгэр киһи барахсан сиргэ үүнэр үүнээйилэртэн аан маҥнай табааҕы булан тардыбыт, астартан арыгыны көөнньөрөн испит буоллаҕына, аны өйүн-санаатын өссө күүскэ буккуйар наркотигы оҥостон боруобалыы сылдьар. Айылҕа үүнээйилэриттэн ылыллар өйү-санааны буккуйар наркотиктарга эбии наука оҥорон туһаҕа таһаарыылара өссө эбиллэн иһэллэр.
Төһөнөн киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ өйүн-санаатын буккуйааччылар эмиэ күүһүрэн иһиилэриттэн оҕо кыра эрдэҕиттэн олус тулуурдаах, өһөс буола үөрэннэҕинэ эрэ олоҕун киһилии, киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар. Киһи киһи буолан тыыннаах сылдьарын туһугар өйө-санаата буккуллубат, өйө көппөт буоллаҕына эрэ табыллар. Өй көтүүтэ киһи иирэригэр, өлөрүгэр, киһи буолан бүтэригэр тириэрдэр. Олоҕу киһилии быһыылаахтык олорууга өй-санаа туруктаах буолуута киһиттэн хайаан да көрдөнөр биир сүрүн көрдөбүлгэ киирсэр. Тулуурдаах, өһөс буолууга үөрэнии эрэ өйү-санааны харыстааһын, бөҕөргөтүү буолар.
Киһи өйө-санаата олус түргэнник күүстээх наркотик дьайыытыгар ылларар. Аҕыйахта боруобалаан көрө сылдьыбыт эдэр киһи бэйэтэ наркотига суох табыллыбат наркомаҥҥа кубулуйа охсубутун билбэккэ да хаалыан сөп. Эдэр дьон ити курдук бииртэн биир ылларан иһэллэриттэн Аан дойду үрдүнэн наркоманнар аҕыйыахтарынааҕар өссө эбиллэллэр. Биир наркоман киһи төһө эмэ эдэр дьону наркотик сабыдыалыгар киллэриэн сөп диэн ааҕан таһаарбыттара ыраатта. Билбэти, саҥаны айыыны боруобалыы сатааһынтан эдэрдэр көмүскэллээх буолуулара ирдэнэр. Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн эдэрдэри харыстыыр, үөрэтэр үөрэхтэрэ эрэ боруобалыы оонньуу сылдьан наркоман буолан хаалыыттан харыстыыр кыахтаах.
Билигин сахаларга тарҕана сатыыр “айыы үөрэҕэ” дьону айыыны оҥорууга ыҥырара, ону “үчүгэй” диэн хайгыыра эдэрдэри наркоман буолууга үтүрүйэр. Эдэрдэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санааларыттан наркотигы боруобалаан наркоман буолан хаалаллара элбээтэ. Бу сымыйа үөрэҕи тохтотуу ирдэнэр.
Бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайа туттан салайбат, атаах, олоҕу оонньуур курдук саныыр, ол-бу саҥаны айыыны оҥоро сатыыр, ону-маны боруобалыы охсор санаалаах эдэрдэр урут-бастаан наркотик дьайыытыгар ылларыахтарын сөп. Киһи бэйэтин өйө-санаата төһө туруктааҕа, тулуурдааҕа, үлэлии-хамсыы үөрэммитэ, бэйэтин олоҕор ситиһэ сатыыр сыаллааҕа-соруктааҕа эрэ наркоман буолбатыгар көмөлөһөр кыахтаахтар.
Эдэр, иллэҥ, элбэх харчылаах дьон наркотикка үгүстүк ыллараллар. Баай дьон оҕолоро барыга бары бэлэмҥэ үөрэнэллэрэ, иллэҥнэрэ, атаахтык иитиллэллэрэ, харчылара элбэҕэ наркотикка элбэхтик ылларалларыгар тириэрдэр. Наркоман буолуу ыарыыга ылларыыга тэҥнэһэр. Ыалдьыбыт киһи эмэ суох табыллыбатын курдук наркоман аны наркотига суох сатаммат турукка тиийэр, кыайан тулуйбат ыарыытыгар ылларар.
Дьон-аймах өйдөрүн-санааларын иирдэр эмп-наркотик тэнийэн, тарҕанан иһэр. Наркотик эргиэнигэр көҥүл, кыыллыы ырыынах баара уонна эмиэ арыгыны кытта охсуһа сатаабыт курдук былдьаан ылыы, суох оҥоро, бобо сатааһын, бу дьыала салгыы баран эдэр дьону сутуйа турарыгар тириэрдэр. Кыра буортулаах арыгыны бобо-хаайа сатааһын эдэрдэри өссө улахан буортулаах наркотиктары туһаныы диэки үтүрүйэр.
Наркотигынан эргинии олус улахан барыстаах. Эргиэмсиктэргэ тыһыынча төгүл элбэх барыһы биэрэр диэн аахпыттар. Бу курдук элбэх барыһы биэрэр ханнык да үлэ-хамнас салаата сир-дойду үрдүнэн суох. Наркотиктары кытта аҥардастыы бобуунан эрэ охсуһуу кыаллар кыаҕа суоҕун аһара элбэх барыһы биэрэрэ уонна эдэрдэр айыыны оҥорор санаалара элбэҕиттэн боруобалаан көрө сылдьан, ылларан иһэллэринэн быһаарыллар. Ырыынакка, атыыга киирэр наркотиктары тутан ылан, уматан, аҕыйатан кэбистэхтэринэ эргиэмсиктэр сыаналарын төһө баҕарар үрдэтэн элбэх барыһы син-биир ылалларын кыччаппаттар, тоҕо диэтэххэ, наркоман буолбут атыылаһааччылар түргэнник эмтэнэр кыахтара суоҕуттан ахсааннара син-биир аҕыйыы охсор кыаҕа суох.
Бу уустук дьыаланы быһаарарга экономикаҕа ырыынак ырычаахтарын таба туттан охсуһууну салгыы ыытыы эрэ ыараабыт балаһыанньаттан тахсыыга тириэрдиэ этэ. Наркотиктары оҥоруу уонна атыылааһын сорох өттүн государство бэйэтигэр эмиэ ылынан, атыыга таһааран сыанатын биллэрдик намтатара, туһанааччылары бэрээдэктиирэ, ырыынакка баар буолуутун хааччыйара ирдэнэр.
Наркотиктаах үүнээйилэр айылҕаҕа бэйэлэрэ үүнэллэр. Ол иһин наркотик диэн дьон-аймах өйдөрүн-санааларын күүһүнэн тулуйар буоларга хайаан да үөрэниэхтээх күүстээх эмтэрэ буолар. Олох сайдан иһиитэ илэ-бааччы көрдөрөрүнэн дьон-аймах наркотиктары сатаан туһана үөрэммэтэхтэринэ эстии-быстыы, өй-санаа көтүүтүн кэмигэр тиийиэхтэрин сөбүн биллэрэр.
Билигин аан дойду сайдыыны ситиспит государстволара наркотиктары утары киэҥник хабан охсуһа сатыыллар. Ол эрээри бу дойдулар кыайан быһаарбат ыарахан суолларыгар ыллара сылдьаллар. Государство бэйэтэ бас билэн, дьаһайан, сөптөөх сыанатын быһан наркоман буолбут дьону наркотиктарынан эмтээһин курдук хааччыйыыны быһаардаҕына эрэ, бу дьыала табыллар кыахтаах. Европа сайдыылаах дойдуларыгар кыра күүстээх наркотиктары атыылааһыны хонтуруоллааһын оҥоруллан эрэр. (1,18).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. "Туймаада" хаһыат. №258. 18.06.2015.