Ол дойду

Ол дойду диэн өлбүт киһи өйө-санаата тиийэр сирэ былыргы кэмҥэ ааттанара. Дьон үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэллэрэ араарыллан биллибитин кэннэ өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсар диэн этэллэр.

Олус былыргы кэмнэртэн дьон өйө-санаата сыыйа-баайа сайдан испитэ олус уһун үйэлээх саха тылыгар киирэн иҥмит. Дьон өйө-санаата ситэ сайда, биир киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕын өссө арааран билэ иликтэринэ, өй-санаа арахсыытын икки аҥы; бу уонна ол эбэтэр анараа дойдулар диэн эрэ араараллар эбит:

- Былыргы сахалар бу дойду диэн дьон бэйэлэрэ, эттээх-сииннээх уонна атын тыынар-тыыннаахтар сылдьар, олорор, үөскүүр сирдэрин ааттаабыттар.

- Ол эбэтэр анараа дойду диэн ааттанар сиргэ тыыннаах, эттээх-сииннээх киһи кыайан сылдьыбат. Бу аҥардастыы өй-санаа эрэ сылдьар сирин сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билэннэр тыыннаах, эттээх-сииннээх дьон сылдьар сирдэриттэн туспа араараннар, ол эбэтэр анараа дойду диэн киһи, бэйэлэрэ сылдьар сирдэриттэн туспатын, уратытын быһааран аат иҥэрбиттэр.

Сири-дойдуну маннык икки аҥы араарыы олус былыргы кэмнэргэ дьон өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, үчүгэй уонна куһаҕан дьон араарыллан биллэ иликтэринэ туһана сылдьыбыттара олус уһун үйэлээх саха тылыгар иҥэн сылдьар. Икки тыһыынча сыллар быдан анараа өттүлэригэр туттулла сылдьыбыт, өй-санаа икки аҥытын, туспа уратылаахтарын быһаарар өйдөбүл саха тылыгар билигин даҕаны иҥэн сылдьар.

Эт-сиин тыынар тыыннаах. Айылҕаны кытта киһи быһаччы тутулуктаах чааһа этэ-сиинэ буолар. Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ Орто дойдутугар хаалар. Эт-сиин биллэр уратыта саха тылыгар эмиэ киирэн иҥмит.

Тыы былыргы кэмнэргэ дьон өссө сатаан харбаабат кэмнэригэр уонна дүлүҥ тыыны туһанар эрдэхтэринэ олус кутталлаах тэрил буолара аатыгар киирэн иҥмит. Бу тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ чахчы кутталлааҕын, сэрэхтээҕин биллэрэр.

Тыый диэн сэрэн, кутталлаах диэн өйдөбүллээх, сэрэтэр тыл.

Тыын диэн салгыны тыыныы, тыыннаах буолуу ааттанар. Киһи айылҕаттан тутулуга олус улаханын уонна кытаанаҕын биллэрэр. Киһи олоҕор тыынара саамай кэбирэх сирэ буоларын бу тыл “ыы” диэн дорҕооннооҕо арыйар. Аҕыйах мүнүүтэ тыыммата да киһи, киһи буолан бүтэрин быһааран иҥэринэн сылдьар.

Тыыннаах киһи диэн Орто дойдуга, ол аата Сиргэ эрэ олорор, эттээх-сииннээх киһи ааттанар. Тыыннаах диэн салгыны тыынар, эт-сиин тыыннаах буоларын быһаарар тыл буолар.

Өй-санаа киһи өлбүтүн кэннэ эттэн-сиинтэн арахсан туспа барарын уонна төһө эмэ өр кэмҥэ туспа сылдьар кыахтааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр атын, ураты дойду баарын быһааран тылларыгар киллэрбиттэр. Саха дьоно тыыннаах киһи сылдьыбат дойдутун, өйө-санаата өллөҕүнэ эбэтэр түһээтэҕинэ эрэ онно тиийэрин билэннэр, ол дойду эбэтэр анараа дойду диэн ааттаабыттар.

Ол дойдуга өлбүт эрэ дьон өйдөрө-санаалара сылдьалларын чуолкай билэллэрин улахан баай киһини көмөллөрүгэр тэһиин тутар кулутун уонна миинэр атын туспа ииҥҥэ көмөн анараа дойдуга бииргэ ыыталлара онно дакаастабылынан буолар. “Ол дойдуга көрсүөхпүт” диэн олоҕу уһуннук олорбут кырдьаҕастар этиилэрэ итини эмиэ бигэргэтэр.

“Ол дойдуга тугу да илдьэ барбаккын” диэн быһаарыыны киһи барыта, баайдар ордук билиэхтэрэ этэ. Олохторун тухары араас элбэх баайы-малы мунньунааччылар бу этиини билбэттэр, таһы-быһа умнан кэбиһэллэр. Киһи үйэтэ баайга-малга, тутууларга, сиргэ холоотоххо олус кылгас. Улахан баай киһи өллөҕүнэ хаалларбыт нэһилиэстибэтин үллэстиитэ диэн ааттаах улахан айдааннар тахсаллар.

Ол дойду ханна баарын быһаарыыга сахалар былыр-былыргыттан үөһээ баарын билинэннэр араас айыылары, үөрдэри үөһээ, халлааҥҥа олохтообуттар. Туспа сылдьар өй-санаа тыыннаах дьоҥҥо түүллэригэр киирэн биллэрин тэҥэ, ханнык эрэ ураты кэмҥэ биир эмэ киһиэхэ илэ курдук көстөн кэлиэхтэрин эмиэ сөп.

Олох сорох түгэннэригэр киһи хайа дойдуга сылдьарын арааран билбэт түгэннэрэ тиийэн кэллэхтэринэ «Көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол», -диэн этэллэр. Онно ыарыыны биллэххинэ, бу дойдуга сылдьар буолар эбиккин, онтон анараа дойдуга ыарыы диэни билбэккин. Ол, анараа дойдуга киһи ыарыы диэни билбэт, этэ-сиинэ суох өйө-санаата көҥүл көтө сылдьар дойдута буолара дакаастанар.

Икки тарбаҕы холбуу тутан үҥүү тупсубут Христос таҥара үөскүөн иннинээҕи былыргы христианнар туттар бэлиэ быһыылара эбит. «Двуперстие» диэн эрдэтээҕи православнай итэҕэллээхтэр икки тарбахтарын холбуу тутан, ол аата икки дойдуну бииргэ холбоон кириэстэнэллэрин этэллэр. Өй-санаа бу курдук икки аҥы эрэ арахсыыта тупсубут христианскай итэҕэл өссө үөскүү илигинэ туттуллар буолбута сахабыт тылыгар киирэн иҥэн сылдьар. Бу уонна ол, анараа дойдулар диэн араарыы өй-санаа икки аҥы арахсыытын, эт-сиин туспатын быһаарар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны киһи өйүнэн-санаатынан арааран билбитин, “Туох барыта икки өрүттээҕин” олоххо туһанар буолбутун кэнниттэн сири-дойдуну үс аҥы араарыы үөскээн олоххо киирбит, тупсубут Христос таҥара үөскээн дьоҥҥо тарҕаммыт. Сири-дойдуну икки аҥы эрэ араарааччылары “язычниктар” диэн ааттааннар өйдөрө-санаалара ситэн сайда илигин биллэрэллэр.

Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр сайдан тарҕаммыт тупсубут христианскай итэҕэл аллараа дойду диэн өйдөбүлэ сахалар ол, анараа уонна бу дойду диэн этиилэригэр эбии киллэрэн биэрииттэн оннун булуммут. Ол быһаарыытынан сахалар аан маҥнай аллараа дойдуну көнөтүнэн өйдөөбүттэр, буору хаһан тимир рудатын хостуур тимир уустарын аллараа дойдуга олохтуу сатаабыттар.

Кэлин тимир уустара үчүгэйдэрэ, дьоҥҥо туһалаахтара чахчы биллибитин, дьон итэҕэйбиттэрин кэнниттэн үөһээ дойдуга таһаарбыттар. Билигин үөһээ уонна орто дойдуларга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһиннэрэн үчүгэй уонна куһаҕан холбуу сылдьар буоллахтарына, аллараа дойдуга аҥардастыы куһаҕаны, дьоҥҥо буортулааҕы эрэ мунньар дойду курдук саныыллар. Бу быһаарыы аллараа дойду диэн кэлин христианскай, православнай итэҕэлтэн киирбитин уонна өй-санаа өйдөбүллэригэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэспэтин, уларытыылары, эбиилэри киллэрбитин чуолкайдыыр.

Киһи өйө-санаата өссө сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарар кыахтаммытын, сири-дойдуну үс аҥы араарыы үөскээбитин кэнниттэн үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээн тарҕаммыт. Үөһээ, Орто, Аллараа дойдулар диэн киһи өйө-санаата сайдан, киһилии быһыыланар, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарар буолбутун кэнниттэн үөскээбит, икки тыһыынча сыллардаахтан олоххо киирбит өйдөбүллэр буолаллар.

«Троеперстие» диэн саҥа православнай итэҕэллээхтэр үс тарбахтарын холбуу тутан кириэстэнэллэрин ааттыыллар. «Троеперстие» саҥа, тупсубут Христос таҥара үөскээбитин, дьон өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран, туох барыта ортотунан буолара үчүгэй, табата элбиир диэн үөрэҕи баһылаабыттарын, үс дойдуну үөскэтэн олоххо туһанар буолбуттарын кэнниттэн үөскээбит. Дьон бары «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өй-санаа тутулугун туһанан оҥорор быһыыларын барыларын онно сөп түбэһиннэрэргэ үөрэммиттэр.

Өй-санаа сайдыытын, уларыйыытын таһымнара барылара олус былыргы кэмнэртэн ыла саха тылыгар киирэн, иҥэн сылдьаллар. (1,118). Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ Христос таҥара үөрэҕиттэн олус дириҥ, ыраах төрүттээҕин ол дойду диэн этии баара биллэрэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.