Санаа уонна айыы

Хас биирдии сахабыт тылыгар өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларыттан тыл суолтата үөскүүр. Тыл үөрэхтээхтэрэ диэн ааттанар дьон тыл суолтатын билбэттэриттэн саха тылын харыстаабат буоллулар. Тылы суолтатынан туһамматтара элбээн иһэр. Ол курдук “айыы санаа” диэн сыыһа этиини оҥорон туһана сатыыллар. 

Айыы диэн тылбыт киһи биирдэ эмэтэ оҥорор ураты быһыытын, саҥаны айыытын, бу быһыы киһи быһыытын, сиэри таһынан баран ыларын биллэрэр. Ол иһин айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэх буолан тахсарынан, улахан сэрэхтээх, элбэхтик туттуллубат, дьыбардаахха саҥарыллыбат тыл буолар. (1,20).

Санаа киһи баһын иһигэр сылдьарынан, ол аата оҥорор быһыыга өссө кубулуйа илигиттэн кыайан айыы буолбат. Сахалар үөрэхтэринэн санаа атын, Анараа дойдуга сылдьар, онтон айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарар. Тыл үөрэхтээхтэрэ булан туһана сатыыр “айыы санаа” диэн өйдөбүллэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕэр, киһи оҥорор быһыытыгар сөп түбэспэт.

Айыы диэн тыл биирдэ эмэ табыллар суолтатын да туһаннахха “айыы санаа” диэн этии син-биир өйгө-санааҕа сөп түбэспэт. Ол курдук бу тыллар сылдьар сирдэрэ тус-туспалар, санаа ол дойдуга сылдьар, онтон оҥорор быһыы бу дойдуну, илэ оҥорууну биллэрэр. Ол иһин кыайан бииргэ холбоспоттор, өйдөбүллэрэ, сылдьар сирдэрэ сөп түбэспэттэр.

Санаа диэн киһи баһын иһигэр сылдьар, ол иһин куһаҕана кыра, биллибэккэ да сылдьыан сөп. Биирдэ эмэтэ киирэн кэлэр ураты, атыттарга маарыннаабат, сиэри кэһэр, таһынан барар санаа син-биир санаа диэн ааттанар. Арай ураты санаа диэн атыттартан туспатын арааран бэлиэтиэххэ сөп. Санаабыт санааны илэтигэр оҥорон таһаардахха эрэ киһи быһыытыгар кубулуйар, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар айыы буолар кыахтанар.

“Айыы санаа” диэн этэн тыл үөрэхтээхтэрэ туһана сатыыллара өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт этии буолар, киһи өйүн-санаатын букатын билбэттэрин биллэрэр. Киһи араас санаалара киһи быһыытын аһара баралларыттан, хаһан да туолбат ыра санааҕа кубулуйаллара элбэх. Ол курдук киһи бэйэтин кыаҕынан, сатабылынан санаабыт санаатын оҥорон таһааран олоххо киллэрэрэ, туох эмэ туһалаахха кубулутара олох сайдыытыттан улахан тутулуктаах. Ол иһин былыргыттан остуоруйаҕа кэпсэнэр ыра санааларыгар баар көҥүлүнэн көтөр көбүөрү дьон оҥороллоро өссө биллибэт.

Тыл үөрэхтээхтэрэ элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айаннар уонна айыы диэн тыл ураты өйдөбүллэрин билбэттэригэр тэптэрэннэр “айыы санаа”, “айыы киһитэ” диэн сыыһа, өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт этиилэри туһана сатыыллар. Ол курдук киһиэхэ араас санаалар куруук баалларыттан, биирдэ эмэтэ кылам гынан киирэн кэлэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаа, быстах санаа диэн ааттанар уонна үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсара биллибэт уратылааҕыттан сэрэнэри син-биир ирдиир.

Айыы диэн тыл саҥаны айа сатыыр санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйбутун биллэрэр. Ол иһин “ыы” диэн ытааһын бүтүүлээх, бу оҥоруллубут быһыы куһаҕан өрүтэ элбээн тахсарын быһаарар. Онтон санаа өссө оҥорулла илик буоллаҕына санаа диэн ааттанар. Бу икки тыллар кыайан бииргэ холбоспот өйдөбүллээхтэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, бу санаа үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр буолуон сөп. Ол иһин санаа аҥардастыы үчүгэй буолар диэн этии сыыһа, киһи оҥорор быһыылара үгүстүк куһаҕан быһыыга кубулуйалларыттан айыы диэн тыл куһаҕана элбиирэ быһаарыллар.

Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу киһи олоҕор биирдэ эмэтэ эрэ кыаллар, туһаны оҥорор быһыы буолар. Олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥорбут аҕыйах дьон биир эмэ патент, сертификат ылаллар, учуонай буолаллар. Атыттар бары оҥоро сатыыр саҥаны айыылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. (2,23).

Дьон айыыны оҥорор санааларын күөртээһин сыыһа-халты туттуналларын элбэтэн куһаҕаны үксэтиигэ тириэрдэр. Айыы диэн тыл элбэх дьоҥҥо анаан этиллэр алгыска туттуллубатаҕына табыллар.

Суруйааччы эбэтэр кумааҕы үлэһитэ тугу эмэ булан суруйбута саҥаны айыы буолбатах, онно бэлэмнэнии эрэ буолар, айар, айымньы диэн тылларынан этиллэрэ эрэ табыллар. Арай ким эмэ бу суруллубут курдук быһыыны үтүктэн куһаҕаҥҥа тириэрдэр саҥаны айыыны оҥордоҕуна суруйааччы бэйэтэ кигэн биэрээччигэ кубулуйан бииргэ сууттаныан сөп. (3,132).

Оҕо өйө-санаата саҥаны билиилэриттэн мунньуллар, сайдар. Саҥаны айыыны оҥоруон баҕалаахтар элбэхтэр. Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу биирдэ эмэтэ эрэ табыллан туһалаах буолар, онтон атыттара бары сыыһа-халты буолан тахсалларыттан куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Бука бары дьон оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыахтарын баҕарабыт. Бу баҕа санаабыт туоларын туһугар оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн бобуутун туһаннахпытына эрэ табыллар. (7,28).

Төрөппүттэр элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” албыннарыгар киирэн биэрбэккитигэр ыҥырабыт. Бу сыыһа “үөрэх” оҕону иитиигэ ордук улахан куһаҕаны оҥорор. Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны диэн үөрэхтэрин туһаныы эрэ оҕону сыыһа-халты туттунарыттан харыстааһын буолар. Ол курдук оҕо улаатан иһэн ону-маны, буолары-буолбаты, айыыны оҥоро үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ куһаҕан майгыланан хааларын тэҥэ, сыыһа-халты туттунуулары оҥоруон сөбүттэн сэрэтэбит.

Киһиэхэ ханнык санаа киирэрэ кыайан бобуллар кыаҕа суох. Ону-маны айа сатыыр санаа диэн биирдэ эмэтэ киирэн кэлэр, табыллара табыллыбата биллибэт саҥа санаа ааттанар. Киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан арааран, улаханнык этэн айдаарбакка эрэ, бу санааларын хааччахтыы сылдьара эрэйиллэр.

Айыы диэн киһи оҥорор быһыылара ааттаналлар. Санааны этэргэ айыы диэн тылы туттуллубат, айар диэн тыл туттуллар. Үчүгэй дии санаан айыыны оҥоруу биирдэ эмэ табылларын таһынан сыыһа-халты буолара элбэҕинэн куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх.

Алгыска киһи буол, үчүгэй майгылаах буол, үөрэ-көтө сырыт, киһилии быһыылан, сыыһа-халты туттума диэн алҕааһын табыллар. Ол курдук киһини сыыһа-халты туттунума диэн харыстаан алҕааһын ордук табыллар. Үрүҥ Күн саҕаламмытыгар, тахсыбытыгар үөрүөххэ, үчүгэйи, үрүҥү элбэтиэххэ диэн баҕа санааны тириэрдиэххэ.

“Айыы санаа” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ булан туһаннара сатыыр тыллара сымыйа өйдөбүлү үөскэтэр, киһини албынныыр тыллар. Ол иһин туттубаккытыгар сүбэлиибит. (4,30).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

2. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с. 

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.