Сахалар айыы аймахтара

Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна олоҥхолоругар айыы аймахтарынан ааттаналлар.

Аймах диэн тылы сахалыы кылгас тылдьыкка: “Биллэр биир төрүттээх дьон, оннук дьон уруулуу сыһыаннара”,- диэн быһаараллар. Айыы аймахтарабыт диэн этинии сахалар былыргы төрүттэрин үөрэхтэрин, үлэлэрин-хамнастарын, дьон-норуот туһугар тугу оҥорбуттарын умнубаттарын, кинилэр оҥорбут дьыалаларын салҕааччыларын билинэллэрин илэ бааччы биллэрэр.

Тыыннаах киһи айыы буолбат. Айыы аймаҕа эрэ буолар. Айыы аймахтарынан ааттанар саха дьоно бэйэлэрэ айыы буолбатахтарын билинэллэр. Ол иһин бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттаналлар. Ол аата былыргы төрүттэрэ, сорохтор эһэлэрэ, эбэлэрэ эбэтэр төрөппүттэрэ өлөн өйдөрө-санаалара үрүҥ айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьаллар, онтон тыыннаахтар былыргы төрүттэрин, төрөппүттэрин үөрэхтэрин, өйдөрүн-санааларын салҕаан илдьэн иһэллэрин билинэллэр.

Айыы хаан аймахтара, айыы аймахтара диэн этиниилэр саха дьону­гар элбэхтик иһиллэллэр. Бу этиниилэр саха дьоно өбүгэлэрин саҥаны арыйар, тупсарар, сайыннарар дьыалаларын салҕаан иһээччилэрин биллэрэр. Саха дьоно айыы аймахтара диэн ааттаныылара аан маҥнай тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылааннар элбэх саҥаны арыйыылары, айыыны оҥорбуттарыттан төрүөттээх буолуон сөп. Бу саҥаны айыылар дьон олохторугар улахан хамсааһыннары таһаарбыттарын, тимир сэрии сэбин туһанан хууннар Европаны барытын кэриэтэ сэриилээн баһылаабыттарын остуоруйа чахчылара бигэргэтэллэр.

Айыы аймахтара диэн ааттаныы бэйэ айыы буолбатаҕын бигэргэтэр. Бу этии хайа баҕарар киһи ханнык эрэ аймаҕа, төрөппүтэ, эһэтэ, эбэтэ өлөннөр өйдөрө-санаалара айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьалларын биллэрэр. Итини тэҥэ, киһи бэйэтэ, хаһан эрэ өллөҕүнэ эмиэ айыы буолуохтааҕын эрдэттэн сэрэтэр, өйүн-санаатын бэлэмниир. Киһи хаһан даҕаны өлөрүттэн кыайан куоппат. “Киһи биирдэ өлөр” диэн этэллэр. Хаһан эрэ син-биир өйө-санаата айыы буолара хаалан хаалбат. Ол иһин айыы аймаҕабын диэн этинии олоххо киирэр уларыйыылары биллэрэр.

Тыыннаах, бэйэтэ Орто дойдуга олорор киһини “айыы буол” диэн этии, онно ыҥыра сатааһын олус улахан сыыһа. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин биллэрэр. “Өйүҥ көтөн Үөһээ дойдуга таҕыстын, бэйэҥ өл” диэн кыраабыкка тэҥнэһэр олус куһаҕан быһыы буолар. Саха тыла олус былыргы тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар соҕотох тыл буолар. Ол иһин саха тылын уларыта сатаабакка бэйэтинэн туттар ордук буолара быһаарыллар.

Төрөппүт өйө-санаата, кута өлбүтүн да кэннэ оҕолорун көрө-истэ, харыстыы сылдьарын кут-сүр уонна түүл үөрэхтэрэ дакаастыыллар. Төрөппүт түүлгэ көстөр көрүҥэ ханнык быһыы-майгы оҕотун иннигэр кэтэһэрин биллэрэр. Күүстээх куттаах-сүрдээх аймах киһи кута үрүҥ айыы буолан бары аймахтарын көрө-истэ сылдьарын сахалар билэннэр туһаналлар, көмө көрдөөн санааларын бөҕөргөтөллөр.

Айыылар Yөһээ дойдуга олороллор. Yөһээ дойду диэн тугун биһиги “Түүл - Үөһээ дойду өйө-санаата” диэн үлэбититтэн булуохха сөп. (1,29). Бу боппуруоска ханнык да мөккүөр тахсыбат. Былыр үйэтинээҕитэ өлөн да хаалбыт дьону киһи түүлүгэр хаһан баҕарар, өссө тупсаран эттэххэ, халлаан уларыйаары гыннар эрэ көрөр. Өлбүт дьон куттара, ол аата айыылар Yөһээ дойдуга сылдьалларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр.

Орто дойдуга киһи, дьон олороллор, онтон айыылар олох туспа Yөһээ дойдуга сылдьаллар. Тыыннаах киһи айыы буолара ол иһин хайдах да табыллыбат. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ туспа баран, бэйэтин уратытынан араарыллан айыы буолар. Бу айыы буолбут өй-санаа, куттар Орто дойду дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар түүллэригэр киирэн көстөн араас көрүҥнээхтик дьайыахтарын сөп.

Сахалар бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааҕыналлар. Бары олоҥхолоругар, былыргы кэпсээннэригэр үөһээ айыылартан төрүттээхтэрин, тутулуктаахтарын куруук ахталлар. Сахалар айыылар аймахтара буолалларынан олус киэн тутталлар. Ол аата саха дьоно өлбүт дьоннорун кэриэстэрин, баҕа санааларын толороллорунан киэн тутталлар, кинилэри ытыктыылларын биллэрэллэр, үөрэхтэрин, үгэстэрин, тылларын салҕаан илдьэ иһэллэр.

Былыргы кэпсээннэргэ айыылар Орто дойду дьонугар өй-санаа уган көмөлөспүттэрин туһунан элбэхтик ахтыллар. Биллэр көмөнү ылбыт дьон бары түүллэригэр Аан дойду иччитин кырдьаҕас эмээхсини эбэтэр оҕонньору, Байанайы көрсөн сүбэ-ама ылбыттарын уонна ол сүбэлэрэ көмөлөспүттэрин, олохторугар туһалаабыттарын кэпсииллэр. Киһи түүлүгэр төрөппүтүн көрдөҕүнэ, кини көстөр көрүҥүттэн ханнык быһыылар буолаары туралларын эндэппэккэ эрэ билэр.

Киһи өйө-санаата Yөһээ дойду өйүн-санаатын кытта куруук сибээстэһэ, тутулла сылдьар. Саха дьоно ити тутулугу былыргыттан билэннэр айыылартан тутулуктаахпыт дииллэр. Өлбүт аҕаҥ түүлгэр киирэн кыыһырар, сөбүлээбэт буоллаҕына, ханнык эрэ санааҕын уурбут дьыалаҥ табыллыа суоҕа, үлэҕэр мэһэйдэр үөскүөхтэрэ диэн түүл үөрэҕэ этэр. Онтон өлбүт ийэҥ көрө-харайа сылдьара доруобуйаны көрүнэ сылдьарга ыҥырар. Айыылары кытта сибээс диэн түүлүнэн сибээстэһиини, тутулугу этиллэр.

“Үөһээттэн көнтөстөөхпүт” диэн этинии киһи Үөһээ дойду өйүттэн-санаатыттан олус улахан тутулуктааҕын биллэрэр. Көнтөс диэн аты тутан, хам баайан сылдьарга аналлаах бөҕө быа ааттанар. Ол иһин сахалар үөһээттэн тутулуктара кытаанаҕын билинэллэр.

Кэлин кэмҥэ Россия дьонун өйдөрө-са­наалара мөлтөөһүнэ оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр ийэ кутун өйүн-санаатын ииппэт, үөрэппэт буолууттан тутулуктаах. Оонньото эрэ сырытыннараннар ийэ кутун ииппэккэ аһаран кэбиһэллэр. Былыр­гылар этэллэринэн омук эстээри гыннаҕына, мөлтөөтөҕүнэ эбэтэр уларыйан саҥалыы үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ, оҕолорун атаахтык иитэн итинник ыарахан балаһыанньаҕа киирэрин “Эстэн эрэр ыал сүөһүтэ харсыһыылаах” диэн өс хоһооно оҥорон сэрэтэллэр.

Саха ойууннара киһи түһээн инникини өтө көрөн билэрин былыргыт­тан билэллэрэ уонна олору таба тойонноон сөптөөхтүк туһаналла­ра. Ойуунтан ханнык баҕарар киһи кэлэн: “Миэхэ инникибин төлкөлөөн кулу”,- диэн көрдөстөҕүнэ утуйан туран баран тугу түһээбитин тойон­ноон, киниэхэ бэйэтигэр кэпсээн биэрэр эбит. Маннык түһээн билбитин ойуун түстэтэр киһиэхэ кэпсээтэҕинэ атын дьоҥҥо биллэримээр диэн сэрэтэрэ үһү.

Yөһээттэн, айыылартан көмөнү ылыыга сурукка киирбит, ол аата чуолкай буолбут быһыылары холобур быһыытынан аҕалыахпыт.

Өй үлэтинэн үлэлии сылдьар дьон кыайан арыйбакка өр муҥнана сылдьар үлэлэригэр түһээн бэлэм эппиэти ылбыттара биллэр. Маннык бэлэм эппиэти ылан Д.Менделеев оҥоро сылдьар периодическай табли­цатын бүппүт көрүҥүн көрөн үтүгүннэрэн оҥорбут. Археолог Генрих Шлиман улахан арыйыыны оҥоруон иннинэ хас да төгүллээн хатыланар түүллэри көрбүт уонна ол түүллэрин көстүүлэрин саҥаны арыйыытыгар туһаммыт. Эмиэ итинник арыйыыны Г.Гилпрехт түһээн көрөн оҥорбута чуолкайдык суруллубут. Кини түһээн көрөн былыргы суруктаах туой таблица сороҕун булбут уонна өссө түүлүгэр көстүбүт жрец киһи ки­ниэхэ, бу таблица суругун ааҕан биэрбит. (2,32).

Түүлгэ сүдү көрүҥнээх маҕан баттахтаах оҕонньор саҥа атаҕар турбут оҕону саҥарарга үөрэтэр. Оҕото уоһун төгүрүччү тута-тута: “Yү”,- диэн саҥара сатыыр. Оҕонньор: “Оҕону саҥа саҥаран эрдэҕинэ сахалыы үөрэтиллэр”,- диэн этэр. Ийэлэр хайдах саҥарда үөрэтэллэр да оҕо оннук саҥарар. Саха тыла дьахталлартан тутулуга улахан.

Ити курдук өйүн-санаатын, билиитин барытын түмэн дьоннорго туһалаах үлэни оҥорор киһиэхэ түүл илэ аҕалан көрдөрөн көмөлөспүт уонна сорох алдьархайга түбэһээри гыммыт киһини сэрэппит түбэлтэлэрэ элбэхтэр.

Олус былыргы кэмнэргэ өлбүт үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара Үөһээ дойдуга эрэ ордон хаалан уһуннук сылдьыахтарын сөп. Үөһээ дойду өйө-санаата ордубут дьон өйдөрүгэр түүл буолан киирэн, кинилэри сайдыы, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки сир­диэҕин, олохторун оҥостоллоругар, саҥаны арыйалларыгар өй уган биэрэн көмөлөһүөҕүн сөп.

Билигин түүлү үөрэтээччилэр билинэллэринэн элбэх саҥаны арыйыы­ларга түүллэр көрдөрөн биэрэн туһалаабыттар. Түүллэригэр көрөн ба­ран саҥаны арыйыыларыгар туһаммыт дьон сурукка киллэрэннэр, ити көстүүлэр дьиҥнээхтик дакаастаммыттарынан ааҕыллыахтарын сөп курдуктар. Ити барыта түүл илэ көрдөрөн биэриитэ диэн ааттанар уонна сахалыы Үөһээ дойду өйө-санаата киириитэ диэн ааттаныан сөп.

Тыыннаах киһи айыы буолбат, өллөҕүнэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга көттөҕүнэ биирдэ айыы буолар. Тыл үөрэхтээхтэрэ тыыннаах киһини айыы буолууга ыҥыра сатыыллара олус улахан сыыһа. (3,103).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Түүл – Үөһээ дойду өйө-санаата. – Дьокуускай: Бичик, 2014. – 160 с.

2. Каженкин И.И. Сахаларга түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2000. – 80 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.