Семён Иванович ЕМЕЛЬЯНОВ

Балаҕан ыйын 5 күнүгэр биллиилээх ученай- экономист, аграрий Иванович Емельяновка (1931-2020) төрөөбүтэ 91 сыла туолуо этэ. 1956 с. Семен Иванович Москубатааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятын экономическай факультетын бүтэрбитэ. К. А. Тимирязева уонна ЯНИИСХ экономикатын салаатыгар ылыллыбыта; 1963 с. Бүтүн Союзтааҕы НИЭС аспирантуратын бүтэрбитэ, 1969 с. ССРС АН Дальнай Востоктааҕы филиалыгар кандидатскай диссертациятын көмүскээбитэ.

Научнай үлэ сүрүн хайысхатынан тыа хаһаайыстыбатын салайыы тиһигин тэрийэр-экономическай төрүттэрэ этилэр; республика агропромышленнай зоналарыгар тыа хаһаайыстыбатын производствотын уларытыы уонна идэтийии;ынах сүөһү уонна сылгы ахсаанын экономическай төрүтүнэн иитиини тэрийии, ыччат сүөһүнү иитии болдьохторун оптимальнай болдьохторун тэрийии. Кинилэргэ аан бастаан сүөһү уонна сылгы иитиитин национальнай структуратын экономическай төрүттээһинэ бэриллибитэ, Саха сирин сүөһү иитиитин оҥорон таһаарыытын элбэтии уонна эти оҥоруу сүрүн тирэх буолбут.Кинилэргэ оҥоһуллубут сылгы иитиитин структурата эт хайысхатыгар көһөрүү уонна республика колхозтарыгар уонна совхозтарыгар киллэриллибитэ.

Семен Иванович тохсунньуга 57 сыл, ол иһигэр 23 сыл — завод үлэлээбитэ. экономика отдела, 5 сыл-наукаҕа директоры солбуйааччы,2 сыл-зав. АПК- ны научнай хааччыйыы киинин былааннааһын уонна координациялааһын отдела, 2008 с. — 2013 с.-институт сүрүннүүр отделын старшай научнай сотруднига.

С.И. Емельянов ЯНИИСХ экономикатыгар аспирантураны уонна диссертационнай сэбиэт тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ буолбута. Кини салалтатынан 5 кандидатскай диссертация көмүскэннэ. Кинилэргэ 180- тан тахса ыстатыйа, 4 монография, 14- тэн тахса рекомендация бэчээттэммит.

Ордук суолталаах үлэни с. И. Емельянова:«Система ведения сельского АССР», «Зональная система землества Якутской АССР», «Система ведения агропромышленного производства Республики Саха (Якутия) до 2005 г.», «Генеральная схема развития и подрядя сельского хозяйства ЯАССР до 2000 г.», «Создание местной освобождения В районах Севера и зона БАМ», «Создание местной освоения промышленного освоения В районах промышленного освоения Якутской АССР», «проведение местной освобождения промышленного освоения В районах промышленного освоения Якутской АССР", " Атлас сельского АССР», » Промышленнай кииннэр уонна тыа хаһаайыстыбатын оройуоннарын ас- үөл рыногын кооперацияҕа уонна тус сыаллаах хаһаайыстыбалары, үүт уонна эт бородууксуйатын переработкалыыр предприятиелары, хортуоппуйу уонна оҕуруот аһын переработкалыыр тэрилтэлэри, Чурапчы улууһун «тирэх» бырагырааматын барыла.

Аграрнай наукаҕа үтүө суобастаахтык уонна өр сыллаах айымньылаах үлэтин иһин Семен Иванович «Бочуот Знага» орденынан, РСФСР уонна Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун, МСХ уонна РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай грамоталарынан, «гражданскай килбиэнин»знагынан наҕараадаламмыта.

Научнай чинчийии бастакы сылларыттан Семен Иванович тыа хаһаайыстыбатын салайыы тиһигин боппуруостарын ырытан оҥорууга, тыа хаһаайыстыбатын производствотын идэтийиигэ, үлэ төлөбүрүн тэрилтэлэригэр киллэриллибитэ. Методическай салалтатынан к.э.Н. Н. Антипина Мэҥэ- Хаҥалас уонна Сунтаар оройуоннарын колхозтарыгар производство харчынан төлөбүрүн ырытан оҥорууга уонна олоххо киллэриигэ кыттыбыта. Сир оҥоһуутун уонна сүөһү иитиитин салаатын, хаһаайыстыбаннай бас билиигэ уонна сүөһү иитиитин салааларын олохтооһун, харчы төлөбүрүн киллэрии уонна хаһаайыстыбаннай расчет иһигэр колхозка ыытыллыбыта. Сунтаар оройуонун тыа хаһаайыстыбатын специалистара кыттыылаах. Үлэ " Система ведения хозяйства и внутренных специализации колхоза им. Тыа хаһаайыстыбатын заведениеларын специалистарыгар уонна студеннарыгар улахан методологическай уонна практическай суолталаах» Ленин".

Экономика уонна тыа хаһаайыстыбатын производствотын сайыннарыы проблемаларыгар улахан научнай чинчийиилэр С. И. Емельянов быһаччы кыттыытынан ыытыллыбыттара. Кини 1962-1968 сс. активнайдык кыттыытынан тыа хаһаайыстыбатын салаатын тэрийэр- экономическай төрүттэрэ, 1970-1975 сс.-зональнай уонна кэскиллээх хаһаайыстыбалар икки ардыларынааҕы идэлэргэ тирэҕирэн, 1976-1980 сс. тыа хаһаайыстыбатын производствотын төрүттэрэ оҥоһуллубуттара. — олохтоох ас- үөл базатын уларытыы уонна агропромышленнай зоналарга уонна «республика Ас- үөл программата»идэлэри дириҥэтии.

С. И. Емельянов салалтатынан экономика отдела республика Госпланын уонна тыа хаһаайыстыбатын министерствотын, ССКП Саха сиринээҕи обкомун тыа хаһаайыстыбатын отделын кытта ыкса сибээстэһиигэ научнай чинчийиилэри ыытта. Наука дааннайдара пленум матырыйаалларын, тыа хаһаайыстыбатын специалистарын мунньахтарын, научнай- производственнай конференциялары, ону сэргэ республика тыа хаһаайыстыбатын биэс сыллаах былааннарын ырытан оҥорууга туһаныллыбыттара.

Тыа хаһаайыстыбатын экономикатын Бүтүн Союзтааҕы ни научнай координациятынан тыа хаһаайыстыбатын уонна кини салаа структураларын 1990 с. диэри кэмҥэ олохтооһун схемата оҥоһуллубута, куорат уонна промышленнай кииннэр наадыйыыларын учуоттаан, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин кэскиллээх параметрдара быһаарыллыбыттара. Чинчийии матырыйааллара 1990 с. диэри Саха АССР Ас- үөл программатын ырытан оҥорууга туһаныллыбыттара. онно «Саха АССР ас- үөл бырагырааматын олоххо киллэриигэ агропромышленнай зоналар сүрүн соруктара»диэн бэйэни салайыныыга киирбиттэрэ.

Уһук хоту сир тыатын хаһаайыстыбатын проблемаларыгар комиссия сорудаҕынан «Уһук хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын олорор түөлбэлэрин олорор сирдэрин уонна булт хаһаайыстыбатын промышленнай тэрилтэлэрин 1990 с. диэри сайыннарыы Схемата» диэн киллэриллибитэ.

Сибиир НИИ экономикатын координациятынан 1981-1983 сс. «Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна олордуу генеральнай схемата 2000 с. диэри», «олохтоох ас- үөл базатын тэрийии Уһук хоту уонна БАМ зоналарын промышленнай баһылааһын оройуоннарыгар», «Сибиир уонна Дальнай Восток тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна олордуу генеральнай схемата " диэн научнай хомуурунньукка киллэриллибиттэрэ.

АПК- ны научнай хааччыйыы отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан С. И. Емельянов «хортуоппуй», «оҕуруот аһын», «сиэмэ элбэх сыллаах оту үүннэрии», «үүт», «эт»кэлим тус сыаллаах программалары оҥорууга тус сыаллаах үлэни ыытта. Ону таһынан «2000 с. диэри кэмҥэ уонна научнай хааччыйыы соруктарын»Сибиирдээҕи АПК зонатааҕы Сэбиэтин бюротун көһө сылдьар мунньаҕа ыытылынна.

С. И. Емельянов методическай салалтатынан уонна кыттыытынан " Саха Республикатын тыа хаһаайыстыбатын табаарын ырыынагын сүрүннээһин, 1991-1995 сс. регионнар икки ардыларынааҕы уонна регионнар икки ардыларынааҕы аһы- үөлү сайыннарыы«,» 1996-2000 сс. тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын уонна аһын- үөлүн ырыынагын научнай төрүтүн- төбөтүн ырытан оҥоруу «курдук бөдөҥ научнай үлэлэр ыытыллыбыттара.

Емельянов с.И. «Система ведения сельского АССР», «Зональная система землества Якутской АССР», «Система ведения сүөһү иитиитин систиэмэтэ», «Система ведения агропромышленного производства Республики Саха (Якутия) до 2005 Г.», ону сэргэ «тирэҕирэн» уонна «СР тыа сирин социальнай- экономическай сайдыытын Президентскэй программатын ырытан оҥорууга кыттыспыта.

С. И. Емельянов кыттыылаах «Саха АССР тыа хаһаайыстыбатын атлаһа» оҥоһулунна, «Саха Республикатын аграрнай реформатын сайыннарыы Концепцията», «2005 с. диэри Саха Республикатын тыатын хаһаайыстыбатын сайыннарыы Концепцията»оҥоһулунна.