Сиэннэрбитин сахалыы үөрэтиэххэ

Сиэннэрбитин сахалыы үөрэтиэххэ диэн саха тылын сайдыытын тускула, сайдар суола буолар.

Хас эмэ үйэлэр усталарыгар нуучча ыраахтааҕытын батталыгар да олордоллор сахалар нуучча тылын үөрэтэннэр үөрэҕи-билиини баһылааннар ааспыт үйэ саҥатыгар Улуу Өктөөп өрө туруутун көмөтүнэн бэйэлэрин автономнай республикаларын тэрийэр кыахтаммыттара.

Улуу Өктөөп революциятын кэнниттэн бары бүттүүн үөрэхтээһин ыытыллан сахалар нуучча тылын, үөрэхтэрин баһылааннар нууччалары үөрэх-билии таһымынан сиппиттэрэ, билигин икки омук тылын уонна үөрэҕин баһылаабыттара өйдөрүн-санааларын ордук күүскэ сайыннаран аны өй-санаа аһара сайдыытын ситиһэллэр.

Перестройка кэнниттэн Россия Федеративнай государствота үөскээбитэ эрээри, ахсаан өттүнэн улаханнык баһыйар нууччалар үөрэхтэрин аҥардастыы сайыннаран саха оҕолорун сахалыы үөрэтиини өссө аҕыйатыахтарын баҕара саныыллара улааппыт курдук буолла. Россия государствота саҥалыы үөскүөҕүттэн кыра омуктары симэлитэн нууччаларга холбуу сатаабыта, билигин бу санаата өссө күүһүрдэ. Пааспарга омук аатын суруйууну суох оҥоруу кэлин, лаппа баһыйар ахсааннаахтар эрэ Россияҕа, ордон хаалалларыгар кыах биэрэр.

Киһи уһун олоҕу олордоҕуна, сиэннэнэр сааһыгар тиийдэҕинэ, олох араас уустуктарыгар өйө-санаата эриллэн, эрчиллэн билиитэ-көрүүтэ дириҥээн биэрэр. Дьон сиэннэрин ордук кыһанан көрүөхтэрин, үөрэтиэхтэрин баҕараллар, хайдах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатарыгар кыһаналлара эбиллэр. Лаппа сааһырбыт киһини көрүү-истии, көмөлөһүү сиэннэргэ сүктэриллэрэ эмиэ элбэх.

Урукку кэмҥэ сиэннэр эбэлэрин, эһэлэрин эбэ, эһэ диэн тыллар кэлин э дорҕооннорун уһаппакка эрэ саҥаран ыҥыраллара. Билигин ол уларыйан эбээ, эһээ диэн кэлин э дорҕоону уһатан ыҥырар, ааттыыр буоллулар.

«Э» дорҕоон уһаан «ээ» диэҥҥэ кубулуйдаҕына кыһыл оҕо ытаан эймэнэригэр уларыйар. Кыра оҕо «ээ» диэн саҥарыыта, ытааһына көмүскэл, харысхал көрдүүрүн биллэрэр. Бу дорҕоону элбэхтик саҥаран сиэннэр эбэлэриттэн, эһэлэриттэн көмө көрдүүллэр, бэйэҕит үөрэммиккит курдук киһи буолуу үөрэҕэр сахалыы үөрэтиҥ диэн көрдөһөллөр. Бу тыллар уруккута биир «э» дорҕоонноро, аны уһатыллан «ээ» диэн саҥарыыга кубулуйуута көмө көрдөөһүнэ ытааһыҥҥа тиийбитин биллэрэр.

50-с, 60-с сыллар анараа өттүлэригэр оҕону сахалыы үөрэтии ордук дириҥ уонна тиийимтиэ, урукку үөрэхтэн уратыта суох этэ. Бу кэмҥэ улааппыт дьон сахалыы үөрэх сүнньүн билэллэр. Бу үөрэх сүрүн төрүтэ «Айыы диэмэ», «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума», «Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор», «Киһи буол» диэн үөрэх буолара.

Бу үөрэх оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник үгэс буолан иҥнэҕинэ оҕо киһилии быһыылаах, көрсүө, сэмэй оҕо буола улаатара, олоххо сыыһа-халты туттунара аҕыйыыра, төрөппүттэрин тылларын, этэллэрин истэн баҕа санааларын үөскэтинэрэ уонна олорун толорор кыахтанара. Өй-санаа үөрэҕэ хайа да диэки халыйыыта, аһара барыыта суох буоллаҕына эрэ, сайдан иһэр оҕо өйө-санаата туруктаах буолара ситиһиллэр кыахтанар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ киһи быһыытыгар, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэххэ, кини ийэ кутугар ол оҥорор быһыылара умнуллубат үгэс буолан уурулланнар үйэтин тухары салайа сылдьалларын кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Өй-санаа үөрэҕин дьайыыта элбэх киһиэхэ хойутаан тиийэр. Өй-санаа үөрэҕэ суох буолбута куһаҕанын, эдэр оҕолор өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутуттан, үлэни-хамнаһы сөбүлээбэттэриттэн, бэрээдэги кэһиилэрэ муҥура суох эбиллэн иһэриттэн, сэбиэскэй былаас эстибитин, үс көлүөнэ дьон олорон ааспытын кэнниттэн биирдэ билиннэ. Олох тубуста, барыта “үчүгэй” буолла диэн салайар былаас дьону албыҥҥа киллэрбититтэн, төрөппүттэр оҕолорун маанылаан, атаахтатан иитиилэрин үөскэтииттэн сыыйа сайдан испитэ быһаарыллар.

Саха киһитэ мин оҕобун сахалыы үөрэппитим диэн киэн туттар буоллаҕына, оҕото, бэйэтин оҕотун сахалыы үөрэтэр кыахтанар. Бу киһи сиэнэ сахалыы билэр, ааҕар, суруйар, кэпсэтэр киһи буола улаатан хос сиэннэрин сахалыы үөрэтиэн сөптөөх балаһыанньата үөскүүр.

Сиэннэр саха тылын биллэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ уонна оҕолорун салгыы сахалыы үөрэттэхтэринэ саха тыла хаһан да сүтүө суоҕа, сахалар баар буола туруохтара. Омук тыла омук дьонуттан быһаччы тутулуктаах. Ханнык да былаас, салайыы төрөппүттэр оҕолорун төрөөбүт тылларынан үөрэтэллэрин кыайан боппот. Yөрэҕи-билиини баһылаабыт төрөппүттэр оҕолорун саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн ыла саҕалаан сахалыы үөрэтэр кыахтара барыларыгар баар. Оҕо ийэтэ, эбэтэ саҥа саҥаран эрэр оҕону, бу тыллары маннык сахалыы саҥар диэн үөрэтэр кыахтара хаһан баҕарар баар.

Оҕону төрүөҕүттэн, аан маҥнайгы тыллары саҥарар буолуоҕуттан сахалыы, төрөөбүт тылынан саҥарарга төрөппүт үөрэтэр. Оҕо оскуолаҕа киириэр диэри өйө-санаата олус күүскэ сайдар, саҥарар тыл үгүс өттүн билэн, иҥэринэр.

Билигин үөрэх-билии сайдан былыргыны чинчийээччилэр саха тыла дьон өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбитин быһааран, билинэн эрэллэр. Саха омуга олус уһун үйэлэммитэ тимири уһаарыыны, уһаныыны баһылаабыттарыгар уонна оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ туттар ньымалара атын омуктардааҕар уһун, дириҥ дьайыылааҕар саһан сылдьар.

Омук олоҕун үөрэҕин, остуоруйатын үөрэтии омугунан киэн туттууну үөскэтэр. Маннык балаһыанньа билигин биһиэхэ үөскээтэ. Бу кэмҥэ диэри баһылаан, салайан кэлбит нуучча омук ахсааннара аҕыйаан, мөлтөөһүҥҥэ, үлэни-хамнаһы кыайбат буолууга баран иһэр. Бу кэми таба сыаналаан омуһу сайыннаран, күүһүрдэн биэрэр кыах биһиэхэ баар буолбутун туһаныллар.

Мин сахабын, мин туспа омукпун диэн киэн туттар, атыттартан араарынар санаа баар буолуута омук ис күүстээҕин, симэлийбэт кыахтааҕын биллэрэр.

Төрөппүттэр оҕолоругар саха тыла, саха омуга олус былыргы төрүттээхтэрин, былыр, дьон өйө-санаата саҥа сайдан эрдэхтэринэ үөскээбиттэрин билиһиннэрэн үөрэттэхтэринэ саха тыла симэлийбэт, эстэн хаалбат.

Ханнык баҕарар төрөппүт оҕото киниэхэ тугунан эмэтинэн маарынныыр, кини курдук буолуон баҕарар. Оҕо төрөппүтүгэр тас көрүҥүн таһынан өйө-санаата, билиитэ эмиэ маарынныыр буоларын туһугар олоҕун төрөппүтүн курдук олордоҕуна, үлэлээтэҕинэ-хамсаатаҕына эрэ табыллар.

Төрөппүттэри ытыктыахха диэн бары этэллэр. Оҕо төрөппүтүн ким диэн ааттаан ыҥырарыттан ытыктыыр, тылын истэр өйө-санаата олохсуйар. Бу өй-санаа үөскээһинигэр дорҕоон дьайыыта ордук улахан суолталаах.

Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Куһаҕан дорҕоон өйгө-санааҕа куһаҕаннык дьайар. «Па» диэн дорҕоон хаһан баҕарар па, куһаҕан. Оҕолор аҕаларын ытыктаабат, аанньа ахтыбат, тылларын истибэт буолуулара, бу дорҕоонтон саҕаланар уонна улаатан истэхтэринэ эбиллэн барар. Бу куһаҕан дьайыылаах дорҕоон былыргы түүрдэртэн төрүттээх нууччаларга уруттаан дьайан, бу омуктар эр дьонноро ордук мөлтөөтүлэр, ахсааннара аҕыйаан иһэр.

Оҕо ийэтин ыҥырар «ма» дорҕооно «па» диэн дорҕооннооҕор оннук куһаҕан суолтата суоҕунан ийэ сабыдыала аҕа курдук баттабылга түспэтэҕин да иһин оҕолор ийэлэрин ас таһан аһатар киһиттэн атыннык санаабаттар, үлэлэрин сыаналаабаттар, этэр тылларын син-биир анньа ахтыбаттар.

Икки омук уһун кэмҥэ биир сиргэ кыттыһан олорууларыгар өйдөрө-санаалара, тыллара уонна биирдиилээн да буоллар ыал буолууларыттан эттэрэ-сииннэрэ холбоһон бииргэ булкуллан саҥа омук үөскээн тахсар. Маннык балаһыанньаҕа ким биллэр төрүттээх-уустаах, тугунан эмэнэн, ордук үлэнэн-хамнаһынан баһыйар омук ордук сайдан баһылаан тахсар кыахтанар. Остуоруйаҕа биллэринэн кыаттарбыт, баһыттарбыт омук хоту диэки эбэтэр хайалаах сирдэр диэки үтүрүллэн барар эбэтэр сахалар олохторун үөрэҕинэн “Тыал буолбуттарга” кубулуйар.

Сахалар ыгыллан, үтүрүллэн, сыҕарыйан хоту муора биэрэгин булбуппут быһыытынан саҥа үөскүүр омукка баһыттарбатахпытына табыллар.

Бары төрөппүттэр, бастатан туран уол оҕолор төрөппүттэрэ сахалыы таҥара үөрэҕин ылыннахтарына, тарҕаттахтарна, эдэр көлүөнэлэри үөрэтии оннун булан саха омуга сайдан, элбээн иһэрэ төрүттэнэр. (1,4).

Туһаныллыбыт литература

1. "Ил Түмэн" хаһыат. 9.10.2007.