Сиэр-өй-санаа хааччаҕа

Сиэр диэн өй-санаа аһара барбат хааччаҕа ааттанар.

Сахалар сиэр диэн тылы элбэхтик тутталлар. Бу тыл киһи тугу оҥорорун, майгынын быһыытын уонна өйүн-санаатын барытын быһаарар. Бу тыл кэнники нуучча сокуон диэн тылыгар үтүрүттэрэн уонна сахалыы олох үөрэҕин умнуу түмүгэр аанньа тутуллубат буолан сылдьар.

Сахалыы итэҕэли сайыннарыы саха дьонун олохторун сиэр көрдөбүллэригэр киллэрэн биэрииттэн саҕаланар. Ханна да суруллубатах да буоллар сахалар олохторо сиэр быһыытынан баран иһэр. Сиэр — сахалар олохторуттан үөскэтэн таһаарбыт үгэстэрэ, таҥараларын сокуона, өйдөрүн-санааларын хааччаҕа буолар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ улахан да киһи айыыны оҥорорун бобор, ханнык баҕарар саҥаны айыы сиэри иһинэн, сиэри кэспэтэ табыллар. «Киһи быһыыта» диэн этии киһи хаһан даҕаны киһи оҥорор быһыыларыттан атыннык, тиэрэтик оҥорботун хааччыйарга аналланар.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта сиэр диэн тылы маннык быһаарар. Сиэр – Дьон туохха эмэ тутуһар майгылара эбэтэр үгэс оҥостубут үөрүйэхтэрэ. Сиэри тутуспат буолуу «Сиэрэ суох, сиэри таһынан, сиэргэ баппат» диэн этиилэринэн быһаарыллар.

«Сиэрдээх киһи» диэн этии сиэри тутуһар, үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит киһини быһаарар. (1,404).

Ханнык баҕарар таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтыыллар, аһара барарын тохтотоллор. Саха норуотун таҥаратын үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын хааччахтыыра — сиэр диэн ааттанар. Киһи хаһан баҕарар, олоҕун ханнык баҕарар кэмнэригэр сиэри кэһиэ, сиэри таһынан быһыыланыа суохтаах. Киһи өйө-санаата, бары оҥорор дьыалалара барылара сиэри иһинэн буолуохтаахтар. Олоххо үөскээбит былыр-былыргыттан тутуһуллар үгэстэри кэспэтэ, аһара барбата ирдэнэр.

«Киһини санаата салайар» диэн этии киһи аан маҥнай саныырын онтон оҥорорун быһаарар. Киһи ханнык санаалары куруук саныыр даҕаны соннук үгэс үөскээн киһини бэйэтин салайар. Санаа бэйэтэ күүстээх, эньиэргийэлээх. Санаа хос-хос хатыланнаҕына мунньуллар, умнуллубат буолар. Мунньулуннаҕына күүһүрэр, үгэскэ кубулуйар. Онтон үгэстэртэн кут үөскүүр. Өй-санаа сайдыыта итинник салҕанан баран иһэр.

Киһини мунньуллубут, үгэскэ кубулуйбут санаалара салайаллар. «Киһини санаата салайар» диэн сахалар этиилэрэ итинник дакаастанар. Yчүгэй үгэстэртэн хомуллан сиэр үөскүүр.

Урукку биһиги иннибитинэ олохторун олорон ааспыт көлүөнэлэр үөрэхтэрэ үгэс буолан кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэр. Арай бу үгэстэр кэлэр көлүөнэлэргэ хайдах бэриллэн иһэллэрин быһаарыыга: «Оҕо ханнык баҕарар билиитин- көрүүтүн барытын бэйэтэ үөрэтэр, билэр»,- диэн этии таба. Оҕону туохха да үөрэппэтэххэ, оонньото эрэ сырыттахха ханнык да туһалаах билии баһыгар суох буолар. Yөрэнэр кыахтаах эрээри үөрэммэккэ хаалбыт дьон элбэхтэр.

Оҕо үгэстэргэ олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Куруук биири хатылаан үөрэтии үөрэх чиҥник иҥэрин быһаарар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорботугар үчүгэй быһыылары оҥороругар бу быһыылары тус-туспа арааран кыһанан үөрэттэххэ, үгэс оҥорон иҥэрдэххэ эрэ сиэр көрдөбүллэрин тутуһар киһи буола улаатар.

Киһи быһыылаах киһи сиэри тутуһар, сиэри таһынан барбат, сиэрдээх киһи буолар. Дьону кытта эйэлээх буолуу, киһини, төрөппүттэри ытыктааһын сиэр тутаах көрдөбүлэ.

Ыаллары кытта эйэлээх сыһыаны олохтооһун, бэйэ-бэйэҕэ хардары-таары көмөлөһүү, кэһиини ылсыы-бэрсии барыта сиэри тутуһара эрэйиллэр.

Сиэр диэн киһи куруук тутта сылдьар быһыыта, саҥарар саҥата, дьону кытта сыһыана буолар.

Сиэр сүрүн көрдөбүлүнэн өй-санаа эмиэ сиэри иһинэн, таһынан барбат буолуохтаах. Сиэри таһынан санаалары элбэхтик санаталыыр эмиэ куһаҕан. Санаалартан үгэс үөскээн киһини бэйэтин салайар, оҥорор быһыытын уларытар.

Сиэр диэн тыл үчүгэй эрэ өйдөбүллээх. Сиэр киһи тугу оҥорорун, бэйэтин быһыытын, майгынын кээмэйдиир буолан киһи быһыылаах буолууну бэлиэтиир. Сиэр ханна да аһара халбаҥнаппат сокуон буолар. Бу сокуону хаһан даҕаны аһара барыллыа суохтаах. Сиэри таһынан барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Сиэри халбаҥнаабакка тутуһуу киһи буолууга тириэрдэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олох үгэстэрин, сиэри тутуһарга үөрэннэҕинэ эрэ киһи буолууну ситиһэр.

Киһи майгына диэн хамсаныылары оҥорор куттартан ураты өйө-санаата ааттанар. Сиэрдээх майгы диэн киһи майгына сиэри таһынан барбатаҕына этиллэр. Сиэри тутуһар майгы, үчүгэй майгы, сиэр-майгы диэн холбуу этиллэр. Майгы сиэргэ бас бэринэр, сиэр иһинэн буоллаҕына эрэ табыллар.

Өй-санаа салгын кут үлэтэ, тугу толкуйдаан таһаарара барыта сахалыы «ай» диэн төрүттээх «айыы» диэн тылынан бэриллэр. Киһи өйүттэн-санаатыттан чочуллан оҥоруллан, быһаарыллан тахсар буолан айыы эмиэ араастаах. Улахан, кыра, үчүгэй, куһаҕан айыылар бааллар. Бу айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ эрэ табыллар. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр. Сиэри таһынан барбат айыы сиэрдээх айыы эбэтэр айыы-сиэр диэн буолар. Айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ, сиэргэ сөп түбэстэҕинэ эрэ үчүгэй, үрүҥ өйдөбүллэнэр, дьоҥҥо туһаны аҕалар. Айыы-сиэр диэн этии үчүгэйгэ эрэ туттуллар.

Киһи оҥорор араас элбэх быһыылара барылара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри таһынан барбатахтарына эрэ киһилии быһыы, сиэрдээх быһыы буолаллар.

Сиэр диэн сахалар олохторугар хаһан да кэспэт кыйыалара, таҥараларын сокуона буолар. Киһи оҥорор туох баар быһыылара, киһи араас майгына барыта уонна өйө-санаата тугу айара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри аһара барыа суохтаахтар. Итини тэҥэ киһи олоҕо барыта сиэр иһинэн баран, сиэрдээх олох буолара киһи буолууну кытта сибээстээх. Саха дьонугар олох сиэрэ диэн өйдөбүл үөскээбит. Олох сиэрин тутуһар киһи киһилии киһи буолар.

Олох биир сиргэ турбатыттан, хаамыытыттан, сайдан, саҥаны арыйыылар олоххо киирэн иһиилэриттэн олох сиэрэ эмиэ уларыйан биэрэн, саҥа көрдөбүллэргэ эппиэттиир буолан истэҕинэ табыллар. Советскай былаас саҕана киһи тутта сылдьар быһыытын быһаарар «Моральный кодекс строителя коммунизма» диэн баар этэ. Коммунизм кэлэрэ биллибэт буолбутун кэннэ бу кодекс олус өр кэмҥэ уларыйбакка хаалан хаалбыта үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэтэҕиттэн перестройка хамсааһына үөскээбитэ.

Сиэр-майгы эмиэ олох хаамыытыттан, сайдыытыттан кэмиттэн-кэмигэр уларыйан биэрэн иһэрин саха дьоно былыргыттан билэннэр сиэр атын таҥаралар үөрэхтэрин курдук ханнык да биллэр хааччаҕа суох. Дьон бары билинэр буолуулара сиэри уларытар.

Манна сөптөөх, үчүгэй уларыйыылары дьон бэйэлэрэ өйдөрүн-санааларын күүһүнэн киллэрэн биэрэн иһэллэрэ эрэйиллэр. Наука сайдыыта уонна дьон үгүстэрэ билиниилэрэ сиэри уларытар. Билигин сайдыылаах дойдулар сокуоннары оҥорор мунньахтара былыргы сахалар сиэри быһаарыыларыгар олоҕуран үлэлииллэр, хайа өрүт баһыйар даҕаны сиэр ол диэки сыыйа сыҕарыйар, уларыйар. Сиэри тутуһуу диэн олоххо үөскүүр икки өрүттэн ортотун тутуһуу ааттанар.

Сиэр - биһиги сахалар таҥарабыт сокуона. Таҥара өйү-санааны хааччахтыыр кыйыата. Сиэр хаһан да кэһиллибэт, арай олох хаамыытыттан тутулуктанан сыыйа уларыйар эрэ.

Өй-санаа ханнык да хааччаҕа суох сайдан иһэр диэн этии сыыһа, өй-санаа сайдыытыгар сөп түбэспэт. Оҕо кыра эрдэҕинэ «Куһаҕаны оҥорума», «Аһара барыма», онтон улаатан истэҕинэ «Айыыны, билбэккин оҥорума», онтон улааппытын кэннэ «Киһи быһыытын кэһимэ», «Сиэри тутус» диэн хааччахтары хайаан да тутустаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олороро табыллар.

Сиэр диэн тыл хаһан үөскээн туттуллар буолбута чуолкайа биллибэт. Арай нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн сахаларга баара биллэр, нууччалартан киирии тыл буолбатах. Сахалар олус былыргы кэмнэртэн, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн, өй-санаа үөрэҕин баһылаан туһанар бэйэлэрэ таҥаралаах эбиттэрэ быһаарыллар уонна дакаастанар. (2,35).

Туһаныллыбыт литература.

1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. - Дьокуускай: Бичик, 2008. - 680 с.

2. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.