Сиэр туһунан

Сиэр диэн сахалар олохторун устата тутуһа сылдьар сокуоннара буолар.

Сахалар сиэр диэн тылы элбэхтик тутталлар. Бу тыл киһи тугу оҥорорун, майгынын, быһыытын уонна өйүн-санаатын барытын быһаарар. Бу тыл кэнники нуучча сокуон диэн тылыгар үтүрүттэрэн, сахалыы олох үөрэҕин умнуу уонна тыл үөрэхтээхтэрэ "айыы үчүгэй" диэн өй-санаа үөрэҕин буккуйууларын түмүгэр аанньа тутуллубат буолан сылдьар. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэрин бу дьоммут билбэттэр.

Сахалыы итэҕэли сайыннарыы саха дьонун олохторун сиэр көрдөбүллэригэр киллэрэн биэрииттэн саҕаланар. Ханна да суруллубатах да буоллар сахалар олохторо сиэр быһыытынан баран иһэр. Сиэри тутуһар киһи көрсүө, сэмэй майгылаах киһи буолар. Сиэр – сахалар олохторуттан үөскэтэн таһаарбыт үгэстэрэ, таҥараларын сокуона, өйдөрүн-санааларын хааччаҕа буолар. Саха дьоно сиэри тутуһаллар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ улахан да киһи айыыны оҥорорун бобор, ханнык баҕарар саҥаны айыы сиэри иһинэн, сиэри кэспэт буолуохтаах. Итини тэҥэ «Киһи быһыыта» диэн этии киһи хаһан даҕаны киһи оҥорор быһыыларыттан атыннык, тиэрэтик оҥорбот буоларын хааччыйарга аналланар.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта сиэр диэн тылы маннык быһаарар. Сиэр – Дьон туохха эмэ тутуһар майгылара эбэтэр үгэс оҥостубут үөрүйэхтэрэ. Сиэри тутуспат буолуу «Сиэрэ суох, сиэри таһынан, сиэргэ баппат» диэн этиилэринэн быһаарыллар.

«Сиэрдээх киһи» диэн этии сиэри тутуһар, үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит, мээлэ, ол-бу, буолар-буолбат айыыны оҥорбот киһини быһаарар.

Ханнык баҕарар таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтыыллар, аһара барарын тохтотоллор. Саха норуотун таҥаратын үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын хааччахтыыра – сиэр диэн ааттанар. Киһи хаһан баҕарар, олоҕун ханнык баҕарар кэмнэригэр сиэри кэһиэ, сиэри таһынан быһыыланыа суохтаах. Киһи өйө-санаата, бары оҥорор дьыалалара барылара сиэри иһинэн буолуохтаахтар. Олоххо үөскээбит былыр-былыргыттан тутуһуллар үгэстэри кэспэтэ, аһара барбата, киһи быһыытын тутуһара ирдэнэр.

Санаа бэйэтэ күүстээх, эньиэргийэлээх. Санаа хос-хос хатыланнаҕына мунньуллар, умнуллубат буолар. Мунньулуннаҕына күүһүрэр, үгэскэ кубулуйар. Онтон үгэстэртэн ийэ кут үөскүүр. Өй-санаа сайдыыта итинник салҕанан баран иһэр.

Киһини мунньуллубут, үгэскэ кубулуйбут санаалара салайаллар. «Киһини санаата салайар» диэн сахалар этиилэрэ итинник дакаастанар. Yчүгэй үгэстэртэн хомуллан сиэр үөскүүр.

Оҕо үгэстэргэ олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Куруук биири хатылаан үөрэтии үөрэх чиҥник иҥэрин быһаарар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорбот буоларыгар үчүгэй быһыылары оҥороругар бу быһыылары тус-туспа арааран кыһанан үөрэттэххэ, үгэс оҥорон иҥэрдэххэ эрэ сиэр көрдөбүллэрин тутуһар киһи буола улаатар.

Дьону кытта эйэлээх буолуу, киһини, төрөппүттэри ытыктааһын сиэр тутаах көрдөбүлэ. Ыаллары кытта эйэлээх сыһыаны олохтооһун, бэйэ-бэйэҕэ хардары-таары көмөлөһүү, кэһиини ылсыы-бэрсии барыта сиэри тутуһар буолуохтаах.

Сиэр диэн киһи куруук тутта сылдьар быһыыта, саҥарар саҥата, дьону кытта сыһыана буолар.

Сиэр сүрүн көрдөбүлүнэн өй-санаа эмиэ сиэри иһинэн, таһынан барбат буолуохтаах. Сиэри таһынан барар санаалары элбэхтик санаталыыр эмиэ куһаҕан. Санаалартан үгэс үөскээн киһини бэйэтин салайар, быһыытын уларытар.

Сиэр диэн тыл үчүгэй эрэ өйдөбүллээх. Сиэр киһи тугу оҥорорун, бэйэтин быһыытын, майгынын кээмэйдиир буолан киһи быһыылаах буолууну бэлиэтиир. Сиэр ханна да аһара халбаҥнаппат сокуон буолар. Бу сокуону хаһан даҕаны аһара барыллыа суохтаах. Сиэри таһынан барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Сиэри халбаҥнаабакка тутуһуу киһи буолууга тириэрдэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олох үгэстэрин, сиэри тутуһарга үөрэннэҕинэ эрэ киһи буолууну ситиһэр.

Өй-санаа салгын кут үлэтэ, тугу толкуйдаан таһаарара барыта сахалыы «Ай» диэн төрүттээх «Айыы» диэн тылынан бэриллэр. Киһи өйүттэн-санаатыттан чочуллан оҥоруллан, быһаарыллан тахсар буолан айыы эмиэ араастаах. Улахан, кыра, үчүгэй, куһаҕан айыылар бааллар. Бу айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ эрэ табыллар. Сиэри таһынан барбат айыы сиэрдээх айыы эбэтэр айыы-сиэр диэн буолар. Айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ, сиэргэ сөп түбэстэҕинэ эрэ үчүгэй, үрүҥ өйдөбүллэнэр, дьоҥҥо туһаны аҕалар. Айыы-сиэр диэн этии үчүгэйгэ эрэ туттуллар.

Киһи оҥорор араас элбэх быһыылара барылара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри таһынан барбатахтарына эрэ киһилии быһыы, сиэрдээх быһыы буолаллар.

Сиэр диэн сахалар олохторугар хаһан да кэспэт кыйыалара, таҥараларын сокуона буолар. Киһи оҥорор туох баар быһыылара, киһи араас майгына барыта уонна өйө-санаата тугу айара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри аһара барыа суохтаахтар. Киһи олоҕо барыта сиэр иһинэн баран, сиэрдээх олох буолара киһи буолууну кытта сибээстээх. Саха дьонугар олох сиэрэ диэн өйдөбүл үөскээбит. Олох сиэрин тутуһар киһи киһилии киһи буолар.

Олох биир сиргэ турбатыттан, хаамыытыттан, сайдан, саҥаны арыйыылар олоххо киирэн иһиилэриттэн олох сиэрэ эмиэ уларыйан биэрэн, саҥа көрдөбүллэргэ эппиэттиир буолан истэҕинэ табыллар. Советскай былаас саҕана киһи тутта сылдьар быһыытын быһаарар «Моральный кодекс строителя коммунизма» диэн баар этэ. Коммунизм кэлэрэ биллибэт буолбутун кэннэ бу кодекс олус өр кэмҥэ уларыйбакка хаалан хаалбыта үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэтэҕиттэн перестройка хамсааһына үөскээбитэ.

Сиэр-майгы эмиэ олох хаамыытыттан, сайдыытыттан кэмиттэн-кэмигэр уларыйан биэрэн иһэрин саха дьоно былыргыттан билэннэр сиэр атын таҥаралар үөрэхтэрин курдук ханнык да биллэр хааччаҕа суох. Дьон бары билинэр буолуулара сиэри уларытар.

Олох уларыйан иһиитин кытта сиэр эмиэ хаалсыбакка уларыйан биэрэн иһэр. Манна сөптөөх, үчүгэй уларыйыылары дьон бэйэлэрэ өйдөрүн-санааларын күүһүнэн киллэрэн биэрэн иһэллэрэ ирдэниллэр. Наука сайдыыта уонна дьон үгүстэрэ билиниилэрэ сиэри уларытар. Билигин сайдыылаах дойдулар сокуоннары оҥорор мунньахтара былыргы сахалар сиэри быһаарыыларыгар олоҕуран үлэлииллэр, хайа өрүт баһыйар даҕаны сиэр ол диэки сыыйа сыҕарыйар, уларыйар.

Сиэр - биһиги сахалар таҥарабыт сокуона. Таҥара өйү-санааны хааччахтыыр кыйыата. Сиэр хаһан да кэһиллибэт, арай олох хаамыытыттан тутулуктанан сыыйа уларыйар эрэ.

Өй-санаа ханнык да хааччаҕа суох сайдан иһэр диэн этии сыыһа, өй-санаа сайдыытыгар сөп түбэспэт. Оҕо кыра эрдэҕинэ «Куһаҕаны оҥорума», «Аһара барыма», онтон улаатан истэҕинэ «Айыыны, билбэккин оҥорума», онтон улааппытын кэннэ «Киһи быһыытын кэһимэ», «Сиэри тутус» диэн хааччахтары хайаан да тутустаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олороро табыллар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕин атын таҥаралар, Христос, Аллах үөрэхтэриттэн биир сүрүн уонна тутаах уратытынан киһи өйүн-санаатын сайдыытын быһаччы бобон хааччахтаабата буолар. Бу быһаарыы сахалар олохторун сокуона – сиэр олох сайдан истэҕинэ сыыйа-баайа уларыйан элбэхтэр, баһыйбыттар өйдөрүнэн-санааларынан баран иһэригэр олоҕурар. Элбэхтэр быһаарыыларынан сиэр көрдөбүллэрэ сыыйа уларыйан биэрэллэр. Аныгы демократия сүрүн көрдөбүллэрэ элбэхтэр баһылаан салайаллара сиэр уларыйан биэриитигэр сөп түбэһэр.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн, өй-санаа үөрэҕин баһылаан туһанар бэйэлэрэ таҥаралаах эбиттэрэ сиэр баарынан быһаарыллар уонна дакаастанар. (1,35).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.