Сотуун өлүү

Сотуун өлүү (нууч. Сибирская язва «Сибиир бааhа», ааҥл. Anthrax) диэн сытыы сыстыганнаах ыарыылартан ордук кутталлаахтара, тыа хаһаайыстыбатын сүөһүлэрин барыларын хабар.

Сотуун өлүү
Bacillus anthracis микрохаартыската.
МКБ-10	A22.minor
МКБ-9	022
OMIM	606410 608041
DiseasesDB	1203
MedlinePlus	001325
eMedicine	med/148
MeSH	D000881

Көбүтээччинэн Bacillus anthracis, киһи хараҕар көстүбэт микроб. Бу бацилланы Роберт Кох арыйбыта. Сүөһү организмыгар капсуланы (бүрүөлээх микроб) үөскэтэр, онтон тас эйгэҕэ 12—42° диэри салгыҥҥа спора буола кубулуйар дьоҕурдаах.

Микроб тулуйумтуота

Спора буолбут бодотунан тыыннаах хаалан, буорга, ноһуомҥа, сүөһү турбут тутууларыгар бэйэтин ыарыыны көбүтэр дьоҕурун сүтэрбэккэ 15—20, збэтэр онтон да уһун сылларга сытыан сөп. Споралар 110° итиигэ эрэ аҕыйах мүнүүтэнэн өлөллөр. Намыһах температура (тымныы) микробу кэнсиэрбэлээн эрэ кэбиһэр, өлөр-бөт.

Ыарыы олохсуйуута уонна тарҕаныыта

Сибиир бааhыттан көтөртөн ураты сүөһү (кыыл) барыта уонна дьон эмиэ ыалдьаллар. Ыарыылаах сүөһү, өлүк уонна онтон сүлүллүбүт тирии, хаан, сүөһүттэн ылыллыбыт бородууксуйа, ону тэҥэ ыарыы микробтарынан тунуйбут мэччирэҥ, уу, дороххой уонна да атын сүөһү аһылыга, ноһуом, сүөһү өлүгүн көмөр сир, тириини таҥастыыр тэрилтэлэр бөхтөрө-сыыстара, сүөһү уҥуоҕа, муоһа, түүтэ, онтон да атына бука бары бацилла олохсуйар эйгэтинэн буолаллар. Сүөһү бациллалаах аһылыгы сиэтэҕинэ, араас эттиктэртэн тириитэ баастаах сиринэн уонна хааны уулуур бырдахтар (кумаар, күлүмэн эҥин) тириини дьөлөн супту оборууларыгар сыстар.

Ыарыы көстүүтэ

Кистэлэҥ кэрдиис кэмэ (инкубационнай кэмэ), ол эбэтэр, бацилла сүөһү организмыгар киириэҕиттэн клиническэйдик көстөр-биллэр гына ыарытыннарыар диэ-ри, 1—2 хонук, сороҕор 14 хонукка диэри салҕанан ба-рыан сөп. Ыарыы хаамыыта чаҕылҕанныы охсуу, сытыы, сытыыны аннынан уонна чуолкайа суох (атипично) көрүҥнэринэн сайдан иһээччи. Сүөһү этэ итийэр, бэйэтэ далбааран (дөйөн) хаалбыт буолар, утатар, аһаабат, бэлэһин эргин искэннэнэр, салыҥнаах бүрүөлэрэ кытараллар эбэтэр көҕөрүмтүйэллэр, куртахтаах оһоҕос өһөҕүрэ сүһүрбүт буолар. Итини таһынан сылгыга оһоҕоһо тэһитэ кэйэр, ынах сүөһүгэ иһэ үллэр, чооскуга эмискэ бэлэһин эргин, тылыгар уонна таҥалайыгар искэн өрө көбөн тахсар. Ыттарга (ыт оҕолоругар) куртахтаах оһоҕос өһөҕүрэ сүһүрүүтэ, этэ муҥутуурдук итийиитэ бэлиэтэнээччи. Сүөһү былчыҥнарыгар искэннэр логлоруһан тахсаллар, олор бастаан кытаанах, сүөһүгэ ыарыылаах уонна итии, онтон кэлин тиэстэ курдук, тымныы уонна ыарыыта биллибэт буолан хаалаллар. Ыарыы соччо сэдэҕэ суох түбэлтэлэргэ аалларан уһуннук уонна клиническэй көстүүтэ суох салҕанан барааччы, оччотугар өлбүтүн кэннэ былчархайдара хараара-өһөҕүрэ сүһүрбүттэринэн сотуун ыарыытын бы-һаараллар.

Диагноһы туруоруу

Ыарыы көстүбүт сирин уруккуттан сотууҥҥа доруобайын эбэтэр доруобайа суоҕун, сыл хайа кэмин, ыарыы тарҕаныытын уонна сүөһү атын көрүҥнэригэр клиническзй көстүүлэрин болҕомтоҕо ылан туран диагностанар. Сотууҥҥа уорбаланар сүөһү өлүгүн аһан көрөр бобуллар. Өлүк улаханнык үллүбүт, хайаҕастарыттан хааннаах убаҕас тэстэ сытар, хаана хара эбэтэр хараҥатыйа өһөҕүрбүт өҥнөөх буолар. Тириитин аннынааҕы субата чэлкэҕирэр, өлүк аанньа көһүйбэт. Үксүгэр таала муҥутуурдук улаатар, ис органнара уонна кинилэр бүрүөлэрэ хаан туруулаах буолаллар. Диагноһы быһыллан ылыллыбыт кулгаах хаанын предметнэй өстүөкүлэҕэ сыбаммытын микроскобунан көрөн бигэргэтиллэр. Маны оҥорорго сүөһү өлүгүн сир диэки сытар кулгааҕын кэккэлэччи икки сиринэн баайан баран ити икки ардылары-нан туура быһаат, быһыллыбыт сирдэрин кытарбыт тимиринэн сиэтэн кэбиһиллэр. Кулгааҕы (бары сэрэх дьаһаллары тутуһан туран) наарыһынай киһинэн ветеринарнай лабораторияҕа ыытыллар. Өскөтүн өлүк сытыйан хаалбыт буоллаҕына чинчийиигэ тирии лоскуйдарын, син биир кулгаах курдук 3%-наах карбол оксидка суурадаһыныгар илитиллибит маарылаҕа суулаан, ону пергамен кумааҕыга кичэйэн суулаан баран ыытыллар. Мантан анараа дьаһаллары лаборатория түмүктзэһинйгэр олоҕуран ыытыллар.

Эмтээһин

Сылгыга, ынах сүөһүгэ, табаҕа сибиир бааhын утары сыворотка тирии анныгар уонна былчыҥҥа 150—200 мл кээмэйинэн укуол бэриллэр. Итиччэ эми хас да төгүл бытарытан бэриллэр. Өскөтүн итинтэн туһаламматаҕына 10—12 чаас буолан баран хоһулаан эмтэниллэр (бу хоһулуох аҕай иннинэ, сүөһү эмп күүһүгэр шоктаан өлбөтүн туһугар 1,5—2 мл дозанан сыворотка бэриллэр, ол кэнниттэн чаас аҥара буолаат, итинтэл орду-бутун барытын укуолунан бэриллэр). Пенициллини уопсайынан туттуллар дозаларынан, хатарар, дезинфекциялыыр уонна сүрэххэ көмөлөөх эмтэри туһаныллар. Искэннэри тулалыы 3—5%-аах карбол оксид ууга суурадаһынынан 50 мл кээмэйинэн укуоллары бэриллэр. Искэни хайытар сатаммат.

Ыарыыны утары охсуһар уонна сэрэтэр дьаһаллар

Ыалдьыбыт сүөһүлэри араарыллар уонна эмтэниллэр. Өлүктэри аһан көрбөккө эрэ тириилэри уматыллар. Өлүк сыппыт сирин уотунан кэрээн, ол кэнниттэн хлор испиэскэ 20%-наах суурадаһыныиан (25 % актив хлордаахтан) эбэтэр 10%-наах аһыы натрий итии суурадыһынынан бацилланы өлөрүллэр. Ити кэнниттэн сир кырсын эргитиллэр уонна хоһулаан дезинфекцияланар, тиһэҕэр сир кырсын кураанах хлор испиэскэ 1 чааһын буор үс чааһыгар холоон булкуйан кэбиһиллэр.

Ыарыыны көбүтээччинэн тунуйуллубут сүөһү турар тутуута, турбут миэстэтэ итии 10%-наах серно-карболовай булкааһык эбэтэр аһыы натрий суурадаһынынан, формальдегид 41%-наах суурадаһынынан, хлор испиэскэ 5%-тан итэҕэһэ суох актив хлордаах суурадаһынынан дезинфекцияланыллар. Дезинфекцияны үстэ төхтөрүйэн, биирдии чааһынан арыттаан оҥоһуллар.

Сүөһү хотоннорун (тутууларын), тиэргэнин дезинфекциялыах иннинэ дезинфекция эминэн сиигирдиллэр, ити эрэ кэнниттэн ыраастаныллар.

Сүөһү аһылыгын тобоҕун, ноһуомун уонна тэлгэх буолбут матырыйаалын хомуйуллар уонна уматыллар. Дезинфекцияны карантин уһуллуон 7 хонук иннинэ оҥоһуллар. Доруобайга саарбаҕаланар үөр сүөһүнү кыраадыстарын мээрэйдэнэр. Нормальнай температуралаах сүөһүлэргэ 15—20 мл дозанан (ынах сүөһү, сылгы уонна таба) сибиир бааhы утары сыворотканан укуолланар, чооску 8—10 мл дозанан, ону кэлин СТИ эбэтэр ГНКИ кураанах вакциналарынан тирии анныгар вакцинациялааһынынан доҕуһуолланар (саҥа төрүөҕү үс ыйыгар диэри прививкалыыр көҥүллэммэт).

СТИ вакцинанан, эмтиир кыһалҕаттан эбэтэр сэрэтэр сыалтан, биир төгүллээн маннык дозанан туттуллар: үстэн алта ыйыгар диэри саастаах ынах сүөhүгэ, сылгыга, табаҕа 0,5 мл, чооскуга — 0,3 мл, алтаттан 12 ыйдаахтарга эмиэ ити кэрискэнэн—0,75 мл, 0,7 мл, 0,75 мл уонна 0,75 мл. Биир саастарыттан үөһэ саастаахтарга эмиэ ити бэрээдэгинэн— 1,5 мл, 1,0 мл уонна 1,0 мл дозаларынан укуолланар.

Ынах сүөһүгэ, сылгыга уонна табаҕа вакцинаны моойдорун үс гыммыттан ортотугар тирии анныгар, тыһы чооскуга — хаппар куҥар (атыыр сибиинньэлэргэ илин атаҕын ис өттүгэр) вакцинанан прививка оҥоһуллар. Вакцинацияттан сүөһү сүһүрэн ыалдьыан сөп. Балары үөртэн арааран баран үөһэ ыйыллыбытын курдук эмтэниллэр. Прививкаламмыт сүөһүнү эккэ өлөрүү вакцинанан укуолламмытын кэннэ икки нэдиэлэ аастаҕына эрэ көҥүллэнэр. Вакцинацияттан ыалдьыбыт сүөһүлэр үүттэрин (хаһан үтүөрүөхтэригэр диэри) оргутан баран иһэргэ көҥүллэнэр, мантан атын сүөһүлэр үүттэрин, СТИ уонна ГНКИ вакцинанан прививкаламмыттарын кэннэ туох да хаарчаҕа суох аһылыкка туттуллар. Сибиир бааhынан ыалдьа турар эбэтэр ыарыыга уорбаланар сүөһүлэр үүттэрин дьон аһылыгар бэриллибэт, үүтү суох гыныллар. Карантиннаммыт пууҥҥа турар итилэртэн ураты сүөһүлэр үүттэрин аһылыкка оргутан эрэ баран туһаныллар.

Вакцинация кэнниттэн 10 хонон баран сүөһү организмыгар иммунитет үөскүүр (сотууҥҥа ылларбат гына организм утарсар дьоҕурданар) уонна онтуката биир сыл устата салҕанан барар, онтон сыворотканан укуоллааһынтан иммунитет 14 эрэ хонукка тиийэр. Маннык принцибинэн ГНКИ кураанах вакцината туттуллар. Карантины тиһэх сүөһү өлбүтүн эбэтэр эмтэнэн үтүөрбүтүн кэннэ, вакцинацияттан ыалдьыыны болҕомтоҕо ылан туран, 15 хонук ааспытын кэнниттэн уһулуллар. Карантины устуох иннинэ түмүктээн кичэйэн дезинфекцияланар.

Ылыллыбыт сирэ

• Хоч А. А., Бутковскай В. Ф., Дмитриев В. М. уонна Прокопьев 3. С. Сүөһү ыарыыларыгар кылгас ыйынньык. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981.-88 с.