Сыт

Сыт диэн сыты, сытары, сытыйары биллэрэр саха төрүт тыла.

Саха тылын иччилээх дииллэр. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит саха тылын үөскэтэр дорҕооннорго дириҥ өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларыттан тыл иччилэнэр. Тыл дорҕооннорун мэйиигэ дьайыыларыттан онно сөп түбэһэр өй-санаа үөскүүр.

“Ы” дорҕоон сахаларга саамай ыарахан дорҕоон. Бары ыарахан тыллар “ы” дорҕоонтон саҕаланаллар. Ыы, ыар, ынчык, ыарыы у.д.а.

“Ы” дорҕоон хатыланнаҕына “ыы” диэҥҥэ кубулуйдаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар, ытааһыны илэ үөскэтэр. “Ыы” дорҕоонунан бүтэр иккилии сүһүөхтээх тыллар бары куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр.

Улахан кыыллар бары туохтан эрэ кутталлаахтан көмүскэнээри бэлэмнэннэхтэринэ ырдьыгынаан биллэрэллэр. “Р” дорҕоон хатыланнаҕына “рр” диэҥҥэ кубулуйдаҕына ырдьыгынааһыны үөскэтэр. Ыр-р, бар-р, тур-р диэн эттэххэ тыл ураты күүһүрэр.

Сыт диэн сыты биллэрэрин тэҥэ, эти-сиини сытыаран сынньат диэн өйдөбүллээх. Сытыы эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буоллаҕына табыллар. Сытыы аһара бардаҕына киһи быһыытын сүтэрэр. Аһара уһуннук сытыыттан ханнык эрэ сыт үөскээн тахсар, сытыйыы буолар.

Быһаҕы, биилээҕи, уһуктааҕы сытыы диэн этиллэр. Бу тэриллэр улахан сэрэхтээхтик илдьэ сылдьыллалларын ураты бэлиэтэнэр. Оҕо сытыыттан сэрэнэрин “Чыычый” диэн этэн кыра эрдэҕиттэн үөрэтиллэр. Сытыыттан, биилээхтэн хайаан да сэрэннэххэ уонна уһуннук сыппатахха эрэ табыллар. (1,453).

Киһи ыарыйдаҕына, мөлтөөтөҕүнэ сытар. Утуйарга сытан, сынньанан, күүс мунньунуллар. Аһара уһуннук сытыы киһи быһыыта буолбатах, киһи аһара уһуннук сыппакка туран тугу эмэ оҥордоҕуна, үлэлээтэҕинэ, хамсаатаҕына биирдэ киһи буолууну ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанар.

Уһуннук сытыыттан сытыйыы, сыт үөскээн тахсара саха тыла өйтөн-санааттан улахан тутулуктааҕын биллэрэр. Сытыйыы диэн уларыйыы тыыннаах эт-сиин атын көрүҥҥэ кубулуйуута ааттанар.

Туһаныллыбыт литература

1. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.