Сэмэй буолуу

Сэмэй буолуу диэн саха дьонун олохторун үөрэҕэ ааттанар.

Дьон бары, айылҕа айбытын быһыытынан бэйэ бэйэлэригэр маарыннаспат майгылаахтар, тус-туспа санаалаахтар. Сорох олус тиэтэйэн барыны-бары саҥалыы оҥороору, саҥаттан-саҥаны була-тала, айа-тута охсоору ыксыыр. Ханнык баҕарар дьыаланы оҥорууга ыксыыр, тиэтэйэр туһаны аҕалбатын, куһаҕаҥҥа кубулуйарын саха дьоно билэллэр. «Ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр» диэн өс хоһооно ону биллэрэр. Тиэтэйэн оҥоруллубут дьыала туһата кыратын таһынан таах хаалара элбэх.

Туһалаах дьыалалары оҥорууга, тутууга дьон үксүлэрэ соччо тиэтэйбэттэр эрээри син-биир атыттартан хаалан хаалбаттар, бастаабаталлар даҕаны барсан иһэллэр. Киһи бары оҥорор быһыытын эрдэттэн санаатыгар хос-хос хатылаан оҥорон көрөн туох тахсарын ырытан билэн баран оҥороро ордугун «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии бигэргэтэрин бу дьон тутуһаллар.

Оҕо улаата охсоору, улахан дьон дьыалаларыгар кыттыһаары, кыайа-хото тутаары ыксыыр, тиэтэйэр. Ол да тиэтэйдэр оҕо олус түргэнник этэ-сиинэ улаата да, өйө-санаата да сайда, үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэниитэ мунньулла охсубаттар. Олох олорууга ыксыыр, тиэтэйэр табыллыбат, куһаҕан, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. Ыксыырыттан, тиэтэйэриттэн уопута суох эдэр киһи сыыһа-халты туттара элбиир. Айылҕа айбытынан оҕо этэ-сиинэ ситэн истэҕин аайы онно сөп түбэһэринэн өйө-санаата сайдан, билиитэ-көрүүтэ дириҥээн биэрэн истэҕинэ улахан табыллыы, сөп түбэһии, туруктаах буолуу үөскүүр.

«Сэмэй буол, урут түһүмэ» диир сахалар үөрэхтэрэ. Туохха барытыгар уруттаан түһэн иһэр оҕо ситэ билбэтигэр уонна табан сыаналаабатыгар оҕустаран сыыһа-халты туттара элбиириттэн эдэрдэри харыстаан итинник сэрэтэллэр.

Сахалар ордук элбэхтик көрсүө-сэмэй диэн холбуу этиини тутталлар. Көрсүө оҕо диэн мэнигэ, тэбэнэтэ суох, оттомноох, болҕомтолоох, үөрэҕи ылымтыа оҕону этэллэр. Киһи сирэйиттэн-хараҕыттан майгына эмиэ биллэр. Көрсүө сирэйдээх-харахтаах эдэр киһи киирэн кэллэ диэн таба көрөн сыаналаан этэллэрэ элбэх. Киһи барыта көрсүө, сэмэй буоларга дьулуһуохтаах диир сахалар үөрэхтэрэ.

Сэмэй киһи дьон иннигэр киирэ сатаабат. Инники миэстэ аҕыйах, биир эрэ буолар. Билигин «Кырдьаҕас киһи иннигэр түһүмэ» диэн этиини табан сыаналаабат буолан сылдьабыт. Бу этии саамай түгэх, дириҥ өйдөбүлүнэн тиэтэйимэ, урут түһүмэ, кырдьаҕас киһи билэрин барытын билэн кэбиһэр кутталлаах, соччо үчүгэйэ суох, аны Анараа дойдуга урут тиийэн хаалыахха сөп диэн сэрэтэр, эмиэ аһара барыма диэн өйдөбүллээх, ол иһин сэмэй киһини иитэр суолталаах.

«Не лезь вперед батьки в пекло» диэн этии нууччаларга баар. Бу этии сахалыыга маарынныыр, өссө сайыннаран биэрэр курдук эрээри сахалыы этии суолтатын кыччатан олус куһаҕан быһыыга эрэ киириигэ кырдьаҕас иннигэр түһүмэ диэн быһаарар. Бу этии туох барыта икки өрүттээҕин билиммэккэ үчүгэйи да оҥорууга элбэх уопуттаах кырдьаҕастар элбэҕи оҥоруохтарын сөбүн билиммэт, кырдьаҕастары намтатар.

Ойуурга үрдүк тиит биир эмэ буолар. Аһара баран олус үрдүктүк, ойуччу үүнэн хаалбыт тиити кэлин тыал охторор. Аһара баран ойуччу улаатан, үрдээн эбэтэр хонуу ортотугар үүнэн хаалбыт тиит абыраммат, элбэх эрэйи-муҥу көрсөн эрийэ саастанар, күн көрөрүн күүһүттэн элбэх мутуктанар, туһата аҕыйыыр.

Дьон оҥоруохтарын иннинэ урут түһэн оҥоро охсон туһаны ылыахтарын баҕалаахтар син-биир бааллар. Маннык быһыыланыы биирдэ эмэ, тугу эрэ үллэстиигэ туһалаабытын иһин урут түһүү сыыһа-халты буолара элбэҕинэн урутаабыт киһи ночоотурара үксээн хаалыан сөп.

Үлэҕэ урут түһүү диэн аҕыйах. Суох да буолуо. Үлэни киһи олус наадыйарыттан үлэлиир. Урукку стахановецтар кэмнэрэ эргийэн кэлэрэ биллибэт. Арай үлэлээтэххэ туох эмэ кэлэрэ киһини үлэлэтэр.

Саха дьонун үгүс өттүлэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон. Таҥара үөрэҕэ үгүс дьоҥҥо аналланар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө сэмэй дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга туһуланар. «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума», «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн өй-санаа аһара барарын тохтоторго аналлаах хааччахтардаах.

Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыларыгар аһара барыы сыыһа-халты туттунууларга тириэрдэринэн быстах быһыыга киирсэр. Сымнаҕас майгылаах, олох ханнык да кэмнэригэр аһара барбат, аһара туттубат майгылаах дьон олоҕу олорор күүстэрэ элбэх. Аһара барбат буолуу өйө-санаата сэмэй киһини үөскэтэр.

Yгүс дьоннортон барыларыттан элбэхтэрин сэмэй дьон ылаллар. Улахан ханна да биллибэт-көстүбэт курдук үлэлэринэн оҥорон-тутан элбэх туһалааҕы оҥороллор, оҕолорун киһилии быһыылаах буолууга үөрэтэннэр аймахтара, уруулара элбээн омук ахсаанын бу дьон элбэтэллэр.

Кыра эрдэхтэринэ ураты бэрээдэктээх, холку, бэйэлэрэ сымнаҕас майгылаах көрсүө оҕолор, ол иһигэр кыргыттар тугу даҕаны киһиттэн таһынан оҥорботторуттан, төрөппүттэрин тылларын истэллэриттэн «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи төрөппүттэриттэн эбэтэр эбэлэриттэн, эһэлэриттэн истибэккэ, билбэккэ хаалбыт буолуохтарын кырдьык сөп. «Айыыны оҥорума» диэн этиини билбэттэрэ кинилэр буруйдара буолбатах.

Оҕо барыта күөх оту тосту үктээбэт буолбатах. Уолаттар үксүлэрэ саҥаны, билбэттэрин оҥорууга олус дьулуурдаахтар, туох эмэ уратыны, дьон билбэттэрин оҥоро охсууга, урут түһүүгэ өйдөрө-санаалара дьэ киирэр. Арай онтуларбут барылара кэриэтэ оҥорору кытта табылла охсубаккалар араас быстах быһыылар, оһоллор тахсаллара элбээн хаалар.

Урут «пугач» бэстилиэти оҥостуу уонна ыраах сыалы табыы улаатан эрэр уолаттар улахан кыайыыларыгар киирсэрэ. Хантан эрэ булуллубут синньигэс туруубка буорах эстэрин тулуйбакка тоҕо баран дэҥнэнии, сирэйи буорахха салатыы эмиэ буолара. Оҕо маннык саҥаны айарын, айыыны, билбэтин оҥорорун тохтотуу, сэрэхтээх буолууга үөрэтии эрэ араас дэҥҥэ-оһолго түбэспэтин хааччыйар аналлаах.

Сахалар олохторун үөрэҕэр «Киһини күҥҥэ 44 оһол күүтэр» диэн быһаарыы баар. Оҕо кыра, саҥа хааман эрдэҕинэ ордук сэрэхтээхтик көрүөххэ-истиэххэ наада диэни бары төрөппүттэр билэллэр. Оҕо саҥа атаҕар туран, хааман эрдэҕинэ охтон дэҥнэниэн, улаатан иһэн олоппоско ыттан аны онтон охтуон сөп. Оҕону кыра эрдэҕиттэн сэрэхтээх буолууга үөрэтиллэр. Хайдах охторго, төбөнү харыстыырга эрдэттэн үөрэтэн иһэр ордук тиийимтиэ уонна туһалаах. Оҕо бэйэтин харыстанар күүһэ элбэҕиттэн сэрэнэргэ түргэнник үөрэнэр.

Киһи оҥорор быһыылара барылара сэрэхтээх, сыыһа-халты туттубат буолууну эрэйэллэр. Сэмэй буолууга үөрэммит киһи аан маҥнай бу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын өйүгэр-санаатыгар ырытан көрөн быһаарар, ол иһин сэрэхтээх буолар. Сэмэйдик, ол аата сэрэнэн туттуохха наада. Аһара барыы сэмэй быһыы буолбатах.

Сахаларга киһи оҥорор быһыытын быһаарарга аналлаах «Быстах быһыы» диэн этии баар. Ситэ быһаарыллыбатах, ырытыллыбатах, туох уларыйыы, содул үөскээн тахсара биллибэт быһыытын аата быстах быһыы диэн буолар. Араас саҥаны арыйыылар, айыылар табыллыбатахтарына бары быстах быһыыга, куһаҕаҥҥа кубулуйаллар. Аһара бара сылдьар, саҥаны айа сатыыр оҕо быстах быһыыны оҥороро элбиир.

Олоххо сэмэй киһи утарытынан киһиргэс, дэбдэҥ киһи буолар. «Дэ» диэн дорҕоон киһини дэбдэҥнэтэн киһиргэтэр, бэйэм эрэ бэрпин диэн санааны киллэрэн өйүн-санаатын үрэйэр, ыһыллаҕас оҥорор дорҕоон. Бу тыл эйэ диэн тылбытын кытта холбуу “эйэ-дэм” диэн букатын туттуллуо суохтаах.

Киһиргэс буолуу киһини «Титаник» диэн уһулуччу улахан, мааны, баай хараабыл барбыт суолунан илдьэр. «Титаник» хараабыл аһара киһиргээн, акыйааны киэптээн, хаһан да тимирбэт аатырбытыттан өссө улахан муус хайаҕа кэтиллэн тимирбитэ.

Билигин «Титаник» хараабыл ханна муора түгэҕэр сытарын киһи барыта билэр буолла. Киһиргээһин, киэптээһин, «Мин эрэ үчүгэйбин, бэрпин» диэн бэрдимсийии, аһара барыы суола ол онно тириэрдэр.

«Күүстээххэ күүстээх көрсүөҕэ» диэн этии киһиргээн аһара барыы хаһан эмэ син-биир түмүктээх буоларын уонна күүстээҕи күүстээх хайаан да баһыйарын быһаарар.

Билигин биһиэхэ тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар була сатаан "айыы үөрэҕин" айбыттара саха дьонун өйдөрүн-санааларын буккуйар, сыыһа суолунан салайар. Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ сыыһа хайысханан барыыта аһара бара сылдьар, араас айыыны оҥорор эдэрдэр элбээһиннэригэр тириэртэ, ол иһин быстах быһыылар үксээтилэр.

Биирдиилээн эмэ аһара барар, айыыны оҥорон саҥаны арыйар дьон төһө даҕаны дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон өйү-санааны сайыннарбыттарын иһин биир эмэ оҕолорунан уонна биллиилээх дьон майгыларын уратытынан оҕолорун киһи быһыылаахтык ииппэккэлэр, омук уопсай сайдыытыгар ханнык да туһалаах хамсааһыны киллэрбэттэр.

Олох сүнньэ диэн өйдөбүл хайа да диэки халбаҥнаабакка, аһара барбакка, олох икки өрүтүттэн ортотунан тутуһан баран иһэри быһаарар. Бу быһаарыы сүрүн өйдөбүлэ сахалар Орто дойду диэн дьон-аймах олорор уонна үлэлиир сирдэрин ааттыылларынан ордук чуолкайданар.

Тугу барытын наллаан, нэмин билэн туһанар, ыспат-тохпот, алдьаппат, хаһан да аһара барбат, аһара туттубат бэрээдэктээх киһи көрсүө, сэмэй киһи диэн ааттанар уонна таҥара үөрэҕин тутуһар киһи буолар.

Төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры билбэттэр. Оҕону харыстааһын диэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэтии ааттанар. Киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, харыстаа диэн үөрэх буолар.

Олох сайдыыта элбэх саҥаны айан туһаҕа таһаарыыттан улахан тутулуктаах. Бары саҥаны айыахтарын баҕараллар. Бары саҥаны айыылар дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорууга аналламмыт үрүҥ айыылар буолуохтаахтар. Үчүгэй, туһалаах, үрүҥ айыылары сиэри, киһи быһыытын тутуһарга үөрэммит дьон ордук элбэхтик оҥорор кыахтаахтар. Оҕо аан маҥнай киһи буолуу, киһилии быһыыланыы өйүн-санаатын баһылыырын сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир.

Саха омугун уһун үйэлээх олоҕун өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ олус баай тылбытыгар иҥэн сылдьар. Сэмэй диэн өй-санаа туругун быһаарыы кэнниттэн мункук соҕус, муҥкук, муҥутах, килбик, бүтэҥи диэн киһи өйүн санаатын туругун быһаарар тыллар салгыы кэлэн иһэллэр. Бу тыллар өйдөбүллэрэ манныктар:

Муҥкук. Кыһалҕатын, кырдьыгын да чобуотук эппэт, дьорҕоото суох, килбик, муҥутах.

Муҥутах. Кэнэтэн көрүүнү кыайбат, тобулугаһа, сайаҕаһа суох өйдөөх.

Бүтэҥи. Сайаҕаһа суох, түҥкэтэх.

Киһи өйүн-санаатын уратыларын саха дьоно былыр-былыргыттан билэн, туспа уратыларынан араартаан ааттыылларын табатык өйдөөн туһаныллар. Үгүстэр сэмэй киһини арааран билбэттэриттэн муҥкук, муҥутах, бүтэҥи киһиэхэ ханыылыы сатыыллара сыыһа.

Сэмэй буолууну «Муннугу кэйэ сылдьар» муҥкук эбэтэр «Умса түһэ сылдьар» киһиэхэ холуур улахан алҕас. Сэмэй киһи диэн аан маҥнай аһара барбат, аһара, сыыһа-халты туттубат, алдьаппат, нэмин билэн туттунар киһи буоларын табатык өйдүөххэ уонна олоххо, оҕону иитиигэ туһаныахха.

Дьиэҕэ киирээт уҥуоргу истиэнэттэн нэһиилэ иҥнэр, айаҕын атан алларастаан күлэр, «оруо маһы ортотунан барар» киһини саха дьоно сөбүлээбэттэр.

Сэмэй киһи ханнык да киһиттэн өйүнэн-санаатынан хаалсыбат, бары оҥорор быһыыларын аһара барбакка, сыыһа-халты туттубакка оҥороруттан уонна сылыктаан, дириҥник ырытан быһаарарынан элбэхтэртэн ордор киһи буолар. Сэмэй киһини тиийиммэт өйдөөх-санаалаах муҥкук, муҥутах, бүтэҥи дьону кытта буккуйбаттар. Баар дьонтон барыларыттан сэмэй, үлэһит дьон аҥардарыттан лаппа ордуктарын ылаллар уонна оҕолорун киһи быһыылаах буолууга иитэр, үөрэтэр буоланнар омук ахсаанын кинилэр элбэтэллэр.

Сэмэй киһи диэн аһара барбат, аһара туттубат киһи буолар. Сэмэй киһи олоххо сыыһа-халты туттунара аҕыйах буолан олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕа улахан, оҕолорун сэмэй буолууга, аһара барбакка үөрэтэринэн, бу аймахтар сайдан, элбээн иһэр кыахтаналлар.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ сэмэй дьон омугу сайыннаралларын, элбэтэллэрин быһаарар. Сэмэй буолуу диэни испитигэр аанньа ахтыбат курдукпут эрээри үлэһит, туохха да аһара туттубат, аһара барбат көрсүө сэмэй бэрээдэктээх дьон уһун олохторун киһи быһыылаахтык олороннор, элбэх оҕолорун аһара барбат, киһи быһыылаах дьон буола улаатыннараннар омук ахсаанын элбэтэн омугу сайыннараллар.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр, ыҥырар. Элбэх өс хоһоонноро, өйдөтөр, харыстыыр этиилэр сэмэй буолууга, барыны бары сатыырга, оҥорорго, үлэҕэ-хамнаска сэрэхтээхтик сыһыаннаһарга үөрэтэллэр.

«Оломун билбэккэ эрэ ууга кииримэ» диэн этии урут түһүмэ, аһара барыма, тиэтэйимэ, ыксаама диэн үлэ киһитин үөрэтэр. Көрсүө, сэмэй буолуу сэрэхтээх буолууга тириэрдэр. Сэрэхтээх киһи тугу эмэ оҥороору гыннаҕына эрдэттэн бэлэмнэнэн, туох сабыдыал үөскээн тахсарын быһааран баран биирдэ оҥорор, ол иһин сыыһа-халты туттунуулартан көмүскэллээх буолар. Кини тугу эмэ оҥоруон иннинэ, бу быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын быһаарарга, сыаналыырга үөрэммитэ сыыһаны-халтыны оҥороруттан харыстыыр.

«Сатаабат аата сата баһын тардыма» диэн этии билбэт дьыалаҕын ылсыма, кыайбат аата киһиргээмэ диэн барыны бары сыаналаан көрөргө, бэйэ кыаҕын-күүһүн, үөрүйэҕин, ситэ билэ-көрө, үөрэнэ илиги табатык сыаналаан билинэргэ үөрэтэр. Тугу эмэ оҥоруон иннинэ бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын таба сыаналыыр, «һуу-һаа» буолан, тиэтэйэн оҥоро охсубат, ырытар, тугу эмэ оҥороору гыннаҕына сэрэнэн, нэмин билэн оҥорор киһи сэмэй буолар.

Сахалар кырдьаҕас, уһуннук олорбут, үлэлээбит киһини уһун олоҕун көрсүөтүк, сэмэйдик, киһи быһыылаахтык олордо диэн этэллэр, хайгыыллар, оҕолоругар кини курдук олоҕу олороллоругар баҕараллар. Көрсүө, сэмэй киһи оҕолоро барылара киһи быһыылаахтарынан, көрсүөлэринэн, сэмэйдэринэн, ону тэҥэ элбэх сиэннээҕинэн киэн туттара, элбэхтэр махталларын ылара олох сиэрэ буолар.

Көрсүө, сэмэй киһи туох сыаналааҕы, туһалааҕы оҥорон ханнык чиэскэ, бочуокка тиксэр эбит диэн ырытан көрүү:

1. Олоҕу уһуннук олоруу бэйэтэ улахан кыайыыга тэҥнэнэр, өй-санаа туруктаах, көрсүө, сэмэй буолуутун быһаарар. Сааһыран этэ-сиинэ мөлтөөн иһэр киһи өйө-санаата өссө бөҕөрҕөөн, күүһүрэн биэрэн истэҕинэ эрэ уһуннук олорууну кыайар кыахтанар.

2. Тугу эмэ оҥороору гыннаҕына урут түспэт, аһара барбат, маҥнай сэрэхэдийэн, сылыктаан көрөр, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын үөрэтэр, бэрэбиэркэлиир, көрсүө, сэмэй майгылаах киһи уһуннук олорууну кыайар кыахтанар. Киһи олоххо биирдэ эмэтэ да буоллар түбэһэр ыксаллаах кэмҥэ сыыһа-халты туттубакка олоҕун киһи быһыылаахтык олордоҕуна эрэ уһун үйэлэнэр. Биирдэ эмэ арыгы да истэҕинэ кыыһырса, этиһэ-охсуһа сылдьыбат, хата үөрэрэ-көтөрө киирэрин иһин дьон сымнаҕас майгылаах, көрсүө, сэмэй диэн билинэр киһилэрэ уһуннук олорууну ситиһэр.

3. Тиэтэйэр, ким эрэ иннинэ уруттаан түһэн оҥоро охсорго дьулуһар киһи сыыһа-халты туттунара элбиир. Сыыһа-халты буолбут быһыы быстах быһыыга кубулуйар уратылааҕынан куһаҕаҥҥа тэҥнэнэр. Уһун олоҕун устата сыыһа-халты туттубакка, сиэри кэспэккэ, киһи быһыытын аһара барбакка олоҕу олорууну көрсүө, сэмэй киһи кыайар кыахтаах.

4. Киһи этин-сиинин туругун уонна өйүн-санаатын кыаҕын тэҥнээн, сөбүн көрөн туохха барытыгар табан туһаныыны сэмэй киһи ситиһэр.

5. Оҕолоро, сиэннэрэ кинини үтүктэннэр көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх, үлэни-хамнаһы кыайар, аҕаларын, эһэлэрин туйаҕын хатарар дьон буола улааталлар.

Бэйэтэ көрсүө, сэмэй майгылаах киһи оҕолорун бэйэтин курдук көрсүө, сэмэй майгылаах, киһилии быһыылаах буолалларыгар үөрэтэр кыаҕа улахан. Төрөппүт бэйэтэ көрсүө, сэмэй буоллаҕына эрэ оҕото кинини үтүктэн көрсүө, сэмэй буола улаатар кыахтанар.

Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэнии диэн тугу эмэ оҥоруох иннинэ сыаналааһын, өйгө-санааҕа ырытан көрүү аата. Ханнык баҕарар быһыыны оҕо оҥоруон иннинэ бу быһыыбыттан туох уларыйыы тахсыаҕай диэн сыаналаан, ырытан көрдөҕүнэ сэмэй киһи буола улаатар кыахтанар.

Өр сылларга олорбут, элбэхтик үлэлээбит, оҕолорун киһилии быһыыга үөрэппит дьон тустарынан сөбүлээн, хайҕаан элбэхтик суруйабыт. Кэлин кэмҥэ "айыы үөрэҕин" айааччылар улахан сыыһалардаах үөрэхтэрин тутуһан быстах быһыылаах, ону-маны саҥаны айыылары оҥоро сатаары сыыһа-халты туттунар дьону өрө тутуу, эккирэтэ сылдьан хайҕааһын олоҕураары гынна. Бу улахан сыыһалардаах үөрэх сабыдыалынан бэйэҥ «сэмэй буол» диэтэххэ өһүргэниэх курдук дьон элбээн эрэллэр.

Өрөбүлгэ да өрөөбөккө, күн тура-тура үлэлии-хамсыы, оҥоро-тута сылдьар үлэһит, көрсүө, сэмэй дьон аанньа ахтыллыбат курдук буоллулар. Олоҕу үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта, барыс киллэриитэ эрэ сайыннарарын, тупсарарын билигин умнубут, аҥардастыы тугу эрэ үллэстии, туохха эрэ тииһинии ордугун курдук санааҕа киирбиппит.

Эдэр сэнэх эрдэххэ «Муора тобугунан, халлаан хабаҕатынан» буола киэптии сылдьыбыт киһи «Муоһа, туйаҕа тулуннаҕына», ол аата кэһэйдэҕинэ көрсүө, сэмэй, уруттаан түһэн испэт, аһара барбат киһиэхэ дьэ кубулуйар. «Муос, туйах туллуута» киһи доруобуйатыгар, этигэр-сиинигэр туох да сабыдыала суох ааспатынан бу киһи мөлтөөтөҕүнэ, бытаардаҕына, кыаҕа-күүһэ аҕыйаатаҕына эрэ көрсүөтүгэр, сэмэйигэр түһэр диэн быһаарыы олохсуйан эрэрэ куһаҕан.

Эдэр киһи кыанар эрдэҕинэ аһара бара сылдьыбатын туһугар кыра эрдэҕиттэн сахалар үөрэхтэрин тутуһан көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтиллэрэ эбитэ буоллар сыыһа-халты туттубакка элбэх туһалаах дьыалалары оҥоруо, үйэтэ да уһуо этэ.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии ордук наадалаах уонна туһалаах. Олоҕу, үлэни-хамнаһы табатык өйдүүрүттэн көрсүө, сэмэй киһи элбэх туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар. Сахалар таҥаралара «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этэр уонна көрсүө, сэмэй буолууга оҕону кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла үөрэтэргэ аналланар.

Таҥара үөрэҕин олоҕор тутуһар, толорор киһи сэмэй киһи буолар уонна олоҕор сыыһа-халты туттунуулары оҥороро аҕыйыырыттан уһун үйэлэниини ситиһэр кыахтанар. (1,94).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.