Сүтүктээх сүүс айыылаах

Сүтүктээх сүүс айыылаах, уорбут биир айыылаах диэн өс хоһооно айыы уратыларын быһаарар.

Сахабыт тылын тыл үөрэхтээхтэрэ харыстыахтара диэн алҕас санаа. Бу дьон ахсааннара элбээн хаалбытыттан уонна “айыы үчүгэй” диэн сыыһа санааҕа киирэн сылдьалларыттан саҥаны айа, саҥа тыллары була-тала сатыыллара аһара элбэҕиттэн, ол-бу, буолар-буолбат айыыны оҥоро сатыылларыттан төрүт былыргы кэмҥэ үөскээбит сахабыт тылын уларыта сатыыллар.

Былыргы сахалар өй-санаа үөрэҕин билэллэрэ уонна тылларыгар таба туһаналлара өс хоһоонноруттан биллэр. Сахабыт тылын үөскэппит былыргы өбүгэлэрбитин тылы, өйү-санааны билбэттэр диэн этии, кинилэр үөскэппит, олохтообут тылларыгар уларытыылары киллэрэ сатааһын улахан сыыһа буолар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ булан туһаннара сатыыр «аньыы» диэн тыллара саха тыла буолбатах, маннык тыл сахаларга нууччалар православнай таҥараларын үөрэҕин сахалыы тылбаастаан киллэриэхтэригэр диэри букатын суох этэ. Өй-санаа киһи мэйиитэ биирин курдук биир айыы диэн тылынан этиллэрин уонна бу тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан биллэрэрин таба өйдөөн икки өрүттэрин билэн, арааран туһаныллар. Киһи хаһан даҕаны үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥороро хаалан хаалбат, барыта ханнык санаалар киирэллэриттэн эрэ тутулуктаах.

Сахаларга өс хоһоонноро өй-санаа түмсүүтүн, хамсааһынын быһааралларын иһин билигин, былыргылар билиилэрин ордук сыаналаан туһаныы элбээтэ.

«Сүтүктээх сүүс айыылаах, уорбут биир айыылаах» диэн өс хоһооно өй-санаа уратыларын арыйыыттан табатык быһаарыллар кыахтанна.

Биирдэ уоруу биир айыыны оҥоруу буолар. Урут атын киһи оҥорботох быһыыта, уоруу куһаҕан да буоллар син-биир саҥаны айыыга, дьон оҥорбот быһыыларын оҥорууга тэҥнэһэр. Уорбут киһи биир айыылаах уонна ол айыыта биллэр, уоруу диэн ааттанар, тугу эмэ ыйытыыта суох, ким да билбэтинэн-көрбөтүнэн ылбытын биллэрэр. Тутуллубатах уоруйах диэн суох. Хаһан эрэ син-биир тутуллар. Уоруу диэн киһи өйө-санаата куһаҕаны айыыта буолара хаһан да уларыйбат. Ханнык да тутуллаах дойдуларга уоруйахтары сөбүлээбэттэр, туталлар уонна киһилии быһыылаах дьонтон туспа араараннар, хаайаллар.

Уорбут киһи чуолкай биир айыыны оҥордоҕуна, сүтүктэммит, ночоотурбут киһи тоҕо сүүс айыыланан хаалара өс хоһооммутугар этиллэрэ көннөрү санааҕа сөп түбэспэт курдук эрээри, өй-санаа үөрэҕинэн чуолкайдык дакаастанар. Тугун эрэ уордарбыт киһи уоруйах тутуллан, бу баар диэн биллэн кэлиэр диэри атын дьону, элбэхтэри барыларын, аны кинилэр уорбуттара буолуо диэн балыйа саныырыттан, буруйдааҕы, бу диэн чуолкай билбэтиттэн, айыыта элбээн, сүүс да буолан хаалыан сөп. Уордарбыт киһи элбэх киһини балыйа саныырыттан куһаҕан санаата, айыыта элбээн хааларын биллэрэн «сүүс айыылаах» диэн олус табатык эппиттэр.

Сүүс диэн ахсаан элбэҕи бэлиэтээн этэргэ эмиэ туттуллар. Оҕону үөрэтиигэ туттуллар «Сүүстэ эт» диэн этии элбэхтэ эт диэн өйдөбүллээх.

Атын, элбэх дьону балыйа санааһын, куһаҕан үгэстэнии, оҥорботох быһыыларын кинилэргэ сыбааһын урут оҥорулла илик быһыы буоларынан саҥаны айыы, айыыны оҥорууга бэлэмнэнии буолар. Атын дьону оҥорботох дьыалаларыгар балыйа санааһын, дьоҥҥо куһаҕан санаалары санаталааһын куһаҕан айыы буолар.

«Сүтүктээх сүүс айыылаах, уорбут биир айыылаах» диэн этии сахалар өй-санаа үөрэҕин уратыларын олус былыргы кэмнэртэн ыла баһылаабыттарын, тылларыгар киллэрэн өс хоһооно оҥорон олохторугар туһанар эбиттэрин биллэрэр.

Билигин эдэрдэр ону-маны уораллара элбээтэ. «Айыыны оҥорор үчүгэй» диэн саба быраҕан үөрэх уоруйахтары элбэтэр. Эдэрдэр саҥаны айа, айыыны оҥоро сатыыр санааларыгар балыттаран, чэпчэкилии, була-тала охсоору уорууну оҥоруохтарын сөп балаһыанньатын үөскэтэр. Үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунар эрэйдээҕиттэн, үлэлээҕиттэн, чэпчэкини талаһааччылар, түргэнник ону-маны булуна охсооччулар уоруунан дьарыктаналларыгар “айыы үчүгэй” диэн этии тириэрдэр.

Уоруйахтары кыайан булан туппат буолуу уоруйахтары эмиэ элбэтэр. Тутуллубутах уоруйах өссө уорара уонна хайаан да тутуллара былыргыттан биллэр. Үгүс дьон өйө-санаата бэйэ-бэйэни балыссыы куһаҕан өйүнэн-санаатынан туолан сылдьара туох да үчүгэйи оҥорбот. Киһиэхэ куһаҕан санаалар мунньуллубуттара, куһаҕан үгэһи үөскэтэринэн хаһан даҕаны үчүгэйгэ тириэрдибэт.

Былыргыттан туттулла сылдьар өс хоһоонун өй-санаа үөрэҕин букатын билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ, сорох суруйааччылар «Сүтүктээх сүүс аньыылаах» диэн суруйан уларыта сатыылларыттан харыстыыр кэммит кэллэ. «Аньыы» диэн тыл сахаларга букатын да суох тыл. Сахалыы өйү-санааны билбэт, нууччалары быһалыы үтүктэ сатааччылар «грех» диэн тылы үтүктэн, ону “аньыы” диэн тылбаастаан сахаларга киллэрэ сатыыллар. Бу сахаларга суох тылы эстибит сэбиэскэй былаас тобохторо, суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар тутуннара сатыылларын үтүктэн, албыҥҥа киирэн биэрбэт ордук этэ.

Сахабыт тылын үлэһиттэр, күн аайы үлэҕэ-хамнаска тутта сылдьар дьон эрэ таба туттан харыстыыр кыахтаахтар. (1,6).

Туһаныллыбыт литература

1. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 20.03.2013.