Тохтуу түһүү

Өй-санаа киһиэхэ сыыйа мунньуллан иһэринэн оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэннэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр, ол иһин элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар. Киһи кыаҕа тиийэринэн тугу барытын оҥорор кыахтаах, ол иһигэр куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһиэн сөбө хаһан да хаалан хаалбат. Куһаҕан быһыылары оҥороруттан киһини кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ, ийэ кута уонна билиитэ, ол аата бу куһаҕан быһыы диэн билэрэ, ону тутуһара, ол иһин олору оҥорбото эрэ харыстыырын биллэххэ табыллар.

Киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэн тугу барытын оҥоруох иннинэ ырытан, сыаналаан, бу быһыыттан туох содул үөскүүрүн быһаара сатааһын ааттанар. Ол аата киһи бары оҥорор быһыыларын ырытан, туох содул үөскүүрүн быһааран баран оҥордоҕуна эрэ, бу быһыыта киһилии быһыы буолар, сиэри таһынан барбат кыахтанар. Бу быһаарыы хас биирдии киһи олоҕор хайаан да тутуһуохтаах тутаах быраабылатын, сиэри тутуһарын ирдиир.

Оҕону тохтуу түһэн толкуйдаан ыларга кыра эрдэҕиттэн “Кэтэс”, “Тулуй”, “Тохтуу түс”, “Мэниктээмэ” диэн этэн үөрэтиллэр. Кыратык да тохтоон ылыы санаа уларыйарыгар, атынынан солбулларыгар тириэрдэр кыаҕа аһара улахан. Санаа аһара түргэниттэн чыпчылыйыах да иннинэ, киһи элбэҕи санаан ылыан, урукку санаатын сыыһа эбит диэтэҕинэ уларытан кэбиһиэн сөп.

Мэниктиир оҕону уоскута түһэргэ аналлаах “Олоро түс”, “Уоскуй” диэн этиилэри туһана сылдьыа этибит. Олоро түһэн уоскуйа түһүү өй-санаа аһара барарын тохтотор аналлаах. Аһара мэниктээбит оҕону муннукка туруоран уоскута түһүү туһата итиннэ саһан сылдьар.

Тохтуу түһэн, уоскуйан ылыы болҕомтону хатыырга улаханнык туһалыыр. Тугу барытын болҕомтолоохтук истии, өйдүү сатааһын эрэ өйгө-санааҕа хатанарыгар кыах биэрэр. Киһи этэрин “Тыал тыаһын курдук” истэр, тугу истибитин "Аҥар кулгааҕынан таһаарар" оҕо үөрэҕи ылынар кыаҕа биллэрдик кыччыыр.

Ханнык баҕарар уустук быһаарыыны ылынан туох эмэ хамсааһыны оҥороругар киһини өйө-санаата салайар. Ол аата ханнык санаалар киирбиттэрин киһи оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин санаалары ырытыы; үчүгэйин, туһалааҕын дуу эбэтэр, туһата суоҕун, куһаҕанын, буортулааҕын дуу аан маҥнай быһаарыы улаатан эрэр оҕоттон, киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Өй-санаа уларыйар, атын санаа киирэр кэмигэр киһи субу оҥорор быһыытын тохтото түһэн, чочумча тохтоон ылар уратылаах. Тохтуу түһэн ылыы кэнниттэн санаата тосту уларыйан саҥалыы, атын быһаарыыны эмиэ ылыныан сөп.

“Присядем на дорогу” диэн туһалаах үгэһи билигин дьон элбэхтик тутталлар. Субу айанныах иннинэ олоро түһүү, уоскуйуу, өйү-санааны оннун булларыыга, барабын дуу, барбаппын дуу диэн өссө төгүл сыаналаан көрүүгэ, ылыммыт быһаарыныыны өссө чиҥэтэн биэриигэ аналланари быһыыланыы диэн аны онорон. Быстах санаатыттан бара охсуохха эрэ диэн сыаллаах баран эрэр киһи, олоро түһэн уоскуйдаҕына санаата уларыйан, өссө букатын да барымыан сөп.

Айанныы, бара охсоору тиэтэйэн, омуннуран, ойон тахсан сыыһа-халты туттунартан тохтоон, уоскуйан, олоро түһүү эмиэ быыһыыр, харыстыыр аналлаах. Тохтуу түһүү өйү-санааны уоскутан киһини харыстыыр аналын хаһан баҕарар туһана сылдьыахха.

Хас биирдии киһи быстах, ситэ толкуйдамматах быһыыны оҥорон кэбиһэриттэн харысхаллаах, көмүскэллээх буолуо этэ диэн баҕа санаалаахпыт. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии эрэ киһи куһаҕаны оҥороруттан харыстыыр абырала буолар. Оҕо улаатан иһэн үрүҥү уонна хараны, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэ үөрэнэрэ, олоҕор таба туһанара эрэйиллэр. Манна аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны, сахалыы таҥара үөрэҕинэн “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутустаҕына, куһаҕаны оҥорбот кыаҕа улаатарын төрөппүттэр туһаныа этилэр.

Өйү-санааны аһара ыыппакка, хам тутан, уоскутан биэриини киһи быһыылаах, сиэри тутуһар, көрсүө, сэмэй киһи оҥорор кыаҕа улахана быһаарыллар. Ол иһин тулуурдаах, өһөс буолуу өйү-санааны аһара ыыппатынан, хам тута сылдьарынан киһиэхэ олус туһалаах хаачыстыба буолара быһаарыллар.

Туох эмэ суолталаах хамсаныыны оҥорууга толкуйдаан, тура түһүү, саҥалыы сыаналааһын, киһи сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар аналлаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн субу оҥорор быһыытын туһунан биллэҕинэ, ол туһунан үгэс үөскээтэҕинэ, оҥорор быһыытын ол үгэһигэр тэҥнээн, сыаналаан көрөр кыахтанар. Бу тэҥнээн, сыаналаан көрүү оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыыларга иитилиннэҕинэ, үчүгэй быһыылары оҥоруу диэки хайысхаланар. Киһи субу оҥорор быһыытын ийэ кута сыаналаан көрөр кэмигэр кыратык тохтуу түһэн ылыан, санаата уларыйыан сөп.

Киһи санаата түргэнник уларыйар кыахтаах. “Санаабычча быһыылаах” диэн санаатыгар туох көтөн түһэр даҕаны ону оҥорон иһэр киһини этэллэр. Ол аата субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын дириҥник ырытан, сыаналаабакка эрэ оҥоруу санаабычча быһыыланыы диэн ааттанар. Оҕолор үксүгэр санаабычча быһыыланан кэбиһэллэрин, сыыһа-халты туттуналлара элбэҕин бары билэбит. Санаабычча быһыыланыы сыыһа-халты буолара элбэҕиттэн, быстах, куһаҕан быһыыны үөскэтэриттэн сэрэнии, оҕолору харыстааһын эрэйиллэр.

Омуннуран, оҥоро охсоору ыксыыр киһини “Тохтуу түс”, “Уоскуй” диэн тохтото, ыксаабыт, ыгылыйбыт санаатын уоскута, намырата сатыыллар. Тохтуу түһэн саҥалыы сыаналаатахха, субу оҥоруохтаах быһыыбытын ыксаабакка эрэ оҥордоххо, туһата өссө улаатыан сөбүн туһаныллар. Оҕону айыыны оҥорууга тиэтэтии, “айыы үчүгэй” диэн этэн ыксатыы сыыһа-халты туттунуутун элбэтэринэн букатын табыллыбат куһаҕан быһыы буолар. Саха сирин үөрэҕин министерствота бу быһаарыыны тутуһан тыл үөрэхтээхтэрэ оҥоро сылдьар улахан халыйыыларын көннөрөрө эрэйиллэр.

Тохтуу түһүү, олорон ылыы киһи санаатын өссө дьаарыстаан, оҥорор быһыытын хатылаан сыаналыырыгар аналланара быһаарыллар. Киһиэхэ, киһилии быһыыланарыгар олус туһалаах хаачыстыба, үгэс буолан билигин олоххо туттулла сылдьар.

Тохтуу түһүү туһалааҕын олоххо туһаныы холобурунан “Хонон туран баран” диэн этии баара буолар. Ол аата улахан суолталаах быһаарыыны утуйан туруу кэнниттэн ылынар табыгастаах эбит. Утуйа сытар киһи түһээн, өйө-санаата Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта билсистэҕинэ, бу санаатыгар туппут быһаарыытыгар сарсыарда эппиэт ылыан сөп. Итини тэҥэ “Сарсыарда өй сытыы буолар” диэн быһаарыыны тутустахпытына, бары суолталаах быһаарыныылары хонон туран баран, сарсыарда өссө толкуйдаан ылыннахха таба буолара элбиэн сөп.

Ханнык баҕарар быһаарыыны ылынарга тохтоон, толкуйдуу түһэн ылыы олус улахан туһалааҕын оҕо кыра эрдэҕиттэн билэ, олоҕор туһана үөрэниэ этэ. (1,68).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.