Тулуур, өһөс

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдыыта төрөппүттэрэ хайдах көрөллөрүттэн-истэллэриттэн, баҕа санааларын толороллоруттан, ханнык үгэстэргэ иитэллэриттэн тутулуктанан икки өрүттэнэн, тус-туспа хайысхаланан тахсара сахабыт тылынан этиллэ сылдьар:

1. Атаах оҕо.

2. Көйгө оҕо.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитииттэн олоҕо олус улаханнык тутулуктанар. Төрөппүттэр оҕону туох баарынан көрөн-истэн, иитэн, үөрэтэн, хааччыйан улаатыннара сатыыллар. Оҕо төрөппүттэрин өйдөрүттэн-санааларыттан, баайдарыттан тирэх ылан өйө-санаата сайдар. Ол иһин оҕону иитии икки өрүттэнэн тахсар.

Оҕону иитии бу икки аҥы уратыларын төһө кыайарбытынан  дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Атаах буола иитиллибит оҕо тулуура аҕыйаҕа бэлиэтэнэр. Туга эмэ тиийбэтэ, сатаммата даҕаны төрөппүттэриттэн көрдөөн иһэрэ элбээн араас көмөлөрүгэр кыра эрдэҕиттэн үөрэнэн хаалар.

Оҕо кыра, саҥа улаатан эрдэҕинэ үчүгэйэ ордук элбэх. Онно эбии төрөппүттэр оҕолоругар “үчүгэй” буола сатааннар араас аһынан хатаҕалыыллара, маанылыыллара аһара бардаҕына атаахтатыыга тириэрдэр. Атаах диэн оҕо өйө-санаата бэйэмсэх, бэйэтин көрүнүү диэки халыйан хаалан тулуура суоҕа улахана этиллэр.

Атаах оҕо төрөппүтүн этэрин истибэтэ улаатан истэҕинэ эбиллэн иһэр. Итини тэҥэ ыарыһах, тиийиммэт оҕолор аһара көрүллэн хаалалларыттан атаахтык улааталлар.

Сэбиэскэй былаас оҕолору атаахтатан, “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыны аһара туһанан, халытан бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһэн, билигин үлэни кыайа-хото үлэлиир дьон отой аҕыйахтар. Үөрэх “үчүгэй” диэн хас да уонунан сыллар усталарыгар этэн, арбаан үлэни куһаҕан диэн өйдөбүллээн кэбистилэр. Ким да үлэлиэн баҕарбата чахчы үөскээтэ.

Атаах оҕо үлэлии үөрэммэтиттэн, бэйэтин аһара үрдүктүк сананарыттан сыыһа-халты туттунара элбээн хаалар. 

2. Көйгө оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэнэриттэн барыга-бары тулуурданар, сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр, тугу барытын бэйэтэ быһаарынан оҥорор, кыайар кыаҕа улаатар. Үлэлии үөрэнии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сылдьарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэтэрэ өйө-санаата сайдыытын төрүттүүр.

Айылҕа киһини эрчийэрэ ордук тиийимтиэ. Күһүн халлаан тымныйан барыытыттан саҕаланан Улуу тойон таҥара үөрэҕэ дьону тулуурдаах, өһөс буолууга эрчийиитин саҕалыыр.

Бытарҕан тымныылаах дойдубутугар Улуу тойон таҥара тулуурдаах буолууга кытаанах үөрэҕэ эрэ үлэни-хамнаһы сайыннарар кыаҕы биэрэр. Ордук тулуурдаах, өһөс майгылаах, кэннинэн кэхтибэт саха дьоно, бу хоту дойдуну баһылаан сайыннарбыттар.

Сэбиэскэй былаас умуннарбыт Улуу тойон таҥаратын үөрэҕин олоххо киллэрдэхпитинэ эрэ, аныгы ырыынак ыарахан кэмигэр тулуурбут улаатан сайдыыны ситиһэр кыахтаныахпытын сөп. (3,10).

“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно Улуу тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр уонна тулууру, дьулууру улаатыннаран саха омугу сайыннарбыт үтүөлээҕинэн салгыы туһаныы эрэйиллэр.  

Киһи айылҕатынан олохсуйбут бэрээдэги тутуһа сылдьыан баҕарбат, талбытынан, көҥүлүнэн сылдьар санаата элбэх. Эт-сиин баҕа санаата аһааһын, сынньаныы, баҕа санааны ханнарыы диэки хайысхалаах. Ол иһин өй-санаа тулуура улаатан, туттунар күүһүн улаатыннарара хайаан да ирдэнэр. Сиэр, киһи быһыытын көрдөбүллэрин тулуурун улаатыннаран тутуһа сылдьара эрэйиллэр. Итини тэҥэ бу көрдөбүллэри тутуспат буолуу таҥара накааһын үөскэтэрэ ыган, хаайан тутуһарга күһэйэр.

Сахаларга Улуу тойон таҥара тулуурдаах буолууга, ыарахан үлэни үлэлииргэ, олохсуйбут бэрээдэги тутуһарга ыҥырара, үөрэтэрэ сорохторго, аһара барыан санаалаахтарга сөп түбэспэккэ хаалар. Ол иһин бу бэрээдэккэ үөрэтэр таҥараны сорохтор сөбүлээбэттэр, былыргы кэмнэргэ оннооҕор абааһыларга тэҥнээн, Аллараа дойдуга олохтуу сылдьыбыт кэмнэрэ бааллара.

Бу сахалар таҥараларын үөрэҕин ордук баһылыыр омугунан ааҕыллар нууччалар сөбүлээбэттэр. Кинилэргэ бас бэриммит, эппит хоту сылдьар кулут өйдөөх-санаалаах дьон ордук туһалаахтар. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ тулуурдаах, өһөс, бэйэтин билинэр дьону иитэргэ, улаатыннарарга аналлаах.

Сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн этэннэр, айыыны оҥорууну өрө тутаннар бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй дьон туоратылла сылдьыбыттара. Билигин олох оннун булан, үлэни кыайааччылар, күүскэ үлэлээччилэр көрсүө, сэмэй дьон сыаналанар кэмнэрэ кэллэ.

Тулуур киһиэхэ хаһан баҕарар туһалыыр. Утуйан хаалары тулуйуу тулуур улааттаҕына эрэ кыаллар. Тулуурдара тиийбэт, айаннаан иһэн утуйан хаалар суоппардар кюветка түһэллэрэ эбэтэр утары иһэр массыынаҕа киирэн биэрэллэрэ биллэр. Эдэрдэр тулуурдара аҕыйаан иһэриттэн маннык абаарыйалар билигин элбээн иһэллэр.

Атаах буола улааппыт оҕолор улаатан суоппардаатахтарына өр утуйбатылар даҕаны ууларын кыаммаккалар утуйан хаалан улахан абаарыйаҕа түбэһэллэр.

Сахалар оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһанар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонноро ураты тулуурдаах дьону иитэн улаатыннарарга аналлаах. Тулуур туохха барытыгар туһалыыр. Айылҕа тымныыта уонна итиитэ хардары-таары дьайаннар киһини тулуурга, өсөһө сылдьарга ыган, хаайан үөрэтэллэр. Тымныыны уонна итиини тулуйуу тус-туспалар, утарыта дьайыылаахтар. Айылҕа хааны сиир үөннэрэ кыра ыарыыны тулуйарга эмиэ үөрэтэллэр.

Төрөппүттэр бу өс хоһоонун куруук туһана сылдьыахтара этэ. Саха омугу сайыннарбыт баар-суох өйбүт-санаабыт түмүллүүтэ, бу өс хоһоонугар иҥэн сылдьар.

Тулуурдаах эрэ киһи олоҕор туох эмэ ситиһиини оҥорор кыахтанар. Саҥаны айыыны туох эмэ ураты, саҥа санаа киирэн кэллэҕинэ киһи оҥорор кыахтанар, онтон бу саҥаны айыыны олоххо киллэриигэ, туһалааҕын атыттарга биллэриигэ өсөһүү, тулуур улахана хаһан баҕарар эрэйиллэрин тэҥэ, баай, харчы көмөтө ирдэнэр.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи үс куттарын сүрэ хам тутан сылдьарыттан ыһыллан хаалбакка киһи буолууну ситиһэр кыахтанар. Сүр диэн тулуур баарын, туттунар күүһэ төһө кыахтааҕын биллэрэн кут-сүр үөрэҕэр киирэн, киһи буолууну ситиһэргэ тириэрдэр  сүрүн бэлиэ буолар.

Кыһын тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор элбэх сүрдээхтэр. Тымныы киһиэхэ сүрүн элбэтэр. Саха сирэ уһун, улахан тымныылааҕынан олохтоохтор сүрдэрэ, тулуурдара айылҕаттан элбиир.

Тулуур баара эккэ-сииҥҥэ уонна өйгө санааҕа иккиэннэригэр туһалаах. Эт-сиин тулуура улааттаҕына араас ыарыылары тулуйарын тэҥэ, ыарахан үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар. Өй-санаа тулуура улааттаҕына өй көтөрө, буккуллара, баайыллара тохтууруттан киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.

Тулуур баара киһиттэн барыларыттан хайаан да ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. (1,23).

Туһаныллыбыт литература

1.Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.