Атаах
Атаах диэн кыра эрдэҕинэ иитиитэ табыллыбатах, аһара көрүллүбүт, бэлэмҥэ үөрэммит оҕо ааттанар.
Саха дьоно былыр-былыргыттан оҕо хайдах иитиллибититтэн тутулуктанан майгыта уратылардаах буола улаатарын билэллэр. Итинник уратытык, туспатык иитиллибит оҕо майгытын туспа арааран «Атаах оҕо» (эбэтэр «Атаах кыыс») диэн бэлиэтээн этэллэр.
Бу үлэҕэ «Атаах оҕо» майгына, өйө-санаата туох уратылардаах буолара быһаарыллар. Аан маҥнай «Атаах оҕо» диэн майгы көрүҥэ хантан үөскээн кэлэрин булан ылыы ирдэнэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр баай дьон оҕолоро атаах буола иитиллэллэр диэн үөрэтии баар этэ, элбэхтик суруйаллара, кэпсииллэрэ. Баай дьон оҕолоро бардам майгылаах, арыгыһыт, хааттыһыт буола улааталлара кырдьык. Былыргы кэмҥэ баай дьон оҕолорун дьадаҥы ыалга биэрэн ииттэрэллэрэ эмиэ баар буолара. «Социализм» кэмин саҕана сорох салайааччылары улааппыт оҕолоро улаханнык эрэйдээн, карьераларын атахтаабыттара биллэр. Бу кэмҥэ дьон бары тэҥник, баайдык сананыылара оҕолорун иитиилэригэр үгүстүк маанылыы сатыылларын үөскэтэн кэбиспитэ олоххо баар суол.
Кэргэнниилэр оҕо төрөттөхтөрүнэ, маҥнайгы оҕолоро кинилэргэ күннэрин курдук буолар. Көрөн-истэн, биэбэйдээн улаатыннараллар. Биир оҕолоох буолан хааллахтарына оҕолоро кырдьык маанытык иитиллэр. Эрэнэллэрэ, күүтэллэрэ кини эрэ. Улаатан биэрбэккэ эрэйдиир. Бары баҕатын барытын кыахтара тиийэринэн толоро сатыыллар. Кокуукка курдук таҥыннаран бараннар «Эн үчүгэйгин, эн бэккин, эйиэхэ эрэ баар» диэн киһиргэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ кырдьык мин эрэ баарбын дии санаан, атаах буолара чахчы.
Оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрдүү, киһиргэтии олус күүскэ иҥэр. Саха дьоно киһиргэтии кэмнээх буолуохтаах диэн этэллэр. Аһара киһиргэтии, хайҕааһын киһини быһа этии буолар. Kиһи киһиргээтэҕинэ, дэбдэйдэҕинэ сыыһа туттара, алҕас сыаналыыра элбиир.
Тугу эмэ үчүгэйи оҥорбутуттан атыттар үөрдэхтэринэ оҕо онтукатын хатылаан оҥор да оҥор буолар. Онтон эбии киһиргэтэн «уу-дьугудьук, уу-дьугудьук» диэтэххэ букатын туох сатыырын барытын көрдөрбүтүнэн, араастаан хамсаммытынан барар. Үчүгэйи оҥордоҕуна үөрүү, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна хомуруйуу буоллаҕына оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрүүнү оҥорбута элбэхтэ хатыланар буолан үгэскэ кубулуйан өйүгэр умнуллубат гына ууруллан хаалар. Оҕо бэйэтэ үчүгэйи оҥороро эбиллэн, үчүгэй үгэс өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Куһаҕаны оҥороро тохтотуллан хаалан өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥмэккэ умнуллан хаалан иһэр.
Дьон оҕолорун бэйэлэрэ кыра эрдэхтэринэ көрүллүбүттэринээҕэр үчүгэйдик көрөллөрө-истэллэрэ билигин баар суол. Дойду олоҕун сайдыыта кэлин кэмҥэ түргэнник тупсан иһэр буолан таҥнар таҥас, аһылык эмиэ тупсан биэрэн иһэллэр. Ас-үөл чааһа өссө тупсар. Оҕолор төрөппүттэринээҕэр лаппа үчүгэйдик көрүллэллэрэ син курдук. Дьонтон ураты, үчүгэйдик көрүллүүнү сахалыы маанылааһын диэн ааттыыллар.
Киһи майгынын, өйүн-санаатын уратыларын суруйааччылар ордук билэллэр. Михаил Соров суруйарынан мааныланан иитиллии атаахтык иитиллии буолар. (1,3). Оҕону аһара маанылаан, атын оҕоттон арааран аанньа үлэлэппэккэ сынньатан иитии атаах оҕону иитэн улаатыннарар.
Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта бу тыл сүрүн өйдөбүллэрин барытын бэлиэтиир. Атыттартан ордук көрүллэр, ордук тапталлаах, күндү буоллаҕына мааны буолар. Оҕолорун үчүгэйдик таҥыннарар, ас-үөл бастыҥын күндүлээн аһатар буоллахтарына маанылыыр эбиттэр. (2,113). Бу курдук уратытык, мин эрэ баарбын, миэхэ эрэ наада диэн өйгө-санааҕа үөрэтиллибит оҕо атаахтык иитиллибит киһи буолан тахсыан сөп. «Атаах оҕо» бары баҕатын барытын толорторо сатыырын, куруук кыра оҕо буола сылдьарын сөбүлүүрүн туспа арааран бэлиэтииллэр. (2,24). Бу быһаарыыларга сөбүлэстэххэ, аһара мааныланан улааппыт оҕо атаах оҕо буолан тахсара кырдьык. Маанылааһын диэн оҕону төрөппүт бэйэтинээҕэр үрдүктүк тутан, ордук минньигэс аһынан хатаҕалаан аһатан, саҥа ураты таҥастары таҥыннаран көрүүтэ буолар уонна атаах оҕо биир уратытын быһаарар. Оҕону итинник көрүү-истии «Мин ордукпун», уратыбын диэн өйдөбүлү хас сырыы аайы хатылыыр буолан иҥэрэн, өйүгэр-санаатыгар олохсутан кэбиһэр.
Эрилик Эристиин «Хачыгыр» диэн кэпсээнигэр маанылаах сиэн оҕолоро, тоттук оҕо Хачыгыры көҥүл кырбыыр, оҕунан ытыалыыр. Туох баҕатын барытын толоро үөрэппит тоттук оҕолоро оҕун уокка сиэтэн, баҕата кыайан туолбакка аны Хачыгыры ыкка соһон илдьэн ытыттараары гынар. (3,34-36).
Бэйэни кыана туттубат, сыыһаны оҥороору гыннахха кыайан тохтотуммат буолуу диэн «Атаах оҕо» майгытын ураты көрүҥэ буолар. Кырдьаҕас дьон атаахтык иитиллибит оҕолор итинник майгылаах буолаллар диэн этэллэр. «Атаах оҕо түктэри майгыта» диэн былыргыттан сылдьар өйдөбүл быһаарыытынан, оҕо быстах баҕатын толороору бэйэтин букатын сатаан туттуммата буолар. Кини маанытык иитиллибит, барыта бары бэлэм буоларыгар үөрэтиллибит буолан үгүс дьон бу таба, бу сыыһа, бу курдук куһаҕан, маннык үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ киниэхэ сөп түбэспэт буолан хаалыытыттан атын дьону кытта тапсара ыарахан буолар.
Киһи тугу оҥорбута барыта аһара бардаҕына куһаҕан буоларын сахалар билэннэр «Аһара барыма» диэн этэн үөрэтэллэр этэ. Бу этии оҕону иитиигэ аһара барыы букатын табыллыбат суол буоларын, оҕо атаах буола улаатарын бигэргэтиэн сөп. Атаах оҕо өйө-санаата хантан үөскээн кэлэрин быһаардахпытына, ыаллар оҕолорун аһара маанылаан, олус киэргэтэн уонна эбиитин дэлби киһиргэтэн: «Эн эрэ бааргын»- диэн үөрэтэн кэбистэхтэринэ оҕолоро «Атаах оҕо» майгына майгыланан хаалар.
Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар. Кинилэр киһи олоҕун чахчы дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн «Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар» диэн олохсуйбут өйдөбүллэрэ буолар. (4,46). Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытыннараннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөх дьон буолан тахсаннар баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолбут.
Е.Д.Андросов баай дьон Оруоһуттар олохторун дириҥник үөрэппит. Кинилэр түөрт көлүөнэ устата киэҥник тарҕанан сайдан, байан-тайан бараннар мөлтөөн, дьадайан барбыттар. Бу кэмҥэ революция буолан баай дьону хабырдык тутууларын түмүгэр Оруоһуттар суох гына эстибиттэр. (5,110).
Ааспыт «социализм» кэмигэр оҕону иитиини-үөрэтиини государство бэйэтин илиитигэр ылбыт буолан төрөппүттэр оҕолоругар сыһыаннара лаппа сымнаабыта. Билигин ырыынак кэмэ буолан хас биирдии төрөппүт оҕотугар туруорар көрдөбүлэ улаатан биэриэхтээх. Саха дьоно саҥа үүнэн иһэр көлүөнэлэрин иитиини-үөрэтиини төрдүттэн уларытан, былыргы сахалардыы, «Мин оҕом саары чаккылаах» диэн атаахтаппакка, бэйэҕитинээҕэр ордук тулуурдаах, өһөс, үлэһит дьону ииттэххитинэ уонна үөрэттэххитинэ маннык сымнаабыт майгы сыыйа көнөн барар, саха дьоно салгыы сайдар кыахтаналлар.
Атаах оҕо сүрүн уратытынан ханнык да баҕатын, ол иһигэр быстах баҕа санаатын букатын кыайан туттуммат буола улаатар. Ханнык баҕарар баҕа санаатын төрөппүттэринэн толотторо үөрэммитэ, бэйэтэ сүрэҕэ суох буола улаатарын үөскэтэр. Бэйэтин баҕа санааларын атын дьонунан толотторорго үөрэммитэ, көрдөс майгылаах буолуутугар тириэрдэр.
Атаах оҕо майгынын биир уратытынан атын дьону үтүктүүтэ ордук күүстээҕэ буолар. Бэйэтэ тугу эмэ толкуйдуура атаахтыырын күүһүттэн ситэ сайдыбакка хаалар буолан уонна «Миэхэ эмиэ» баар буолуохтаах диэн бэйэмсэх өйдөбүлүттэн атын дьону олус үтүктэр. Тугу эмэ атыылаһар баҕа санаа киириитигэр «Ол дьоҥҥо баар, миэхэ тоҕо суох буолуохтааҕый?» диэн өйө-санаата баһыйан хайаан да үтүгүннэҕинэ эрэ табыллар. Ол түмүгэр бу үтүктэр баҕатын толороору туох баар кыаҕын, албаһын барытын уурар.
Ийэ, аҕа баар-суох оҕолорун атаахтатан бары баҕатын толоро үөрэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ ханнык баҕарар баҕатын толоттороору дьулуһара өссө улаатан иһэр. Баҕатын толоттороору ытыы-ытыы кыыһырыы, онон-манан куттааһын атаах кыра оҕо үгүстүк туттар ньы-матыгар кубулуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ бу ньымаларын туттара эмиэ эбиллэн биэрэр.
Киһи буолуу сүрүн бэлиэтинэн оҕо бары баҕа санааларын олох дьиҥнээх баар көрдөбүллэригэр тэҥнээн биэрэ үөрэниитэ буолар. Оҕоҕо баҕа санаа хайаан да баар буолара наада. Арай кини баҕа санаатын туолуутугар атын дьон интэриэстэрин учуоттуур буолууга үөрэнэрэ ордук туһалаах. Бу көрдөбүл киһи буолууга ордук суолталаах. Оҕо улаатан, улахан дьон коллективтарыгар киириитэ, өйө-санаата тосту уларыйыытын үөскэтэр. Бу кэнниттэн кэргэн ылыы эбэтэр кэргэн тахсыы оҕо өйө-санаата атын дьон интэриэстэрин аны бэйэтигэр ылыыныытыгар тириэрдэр. Атаах оҕо өйө-санаата эппиэтинэс улаатыытын кыайан тулуйбат буолан аныгы кэргэнниилэр арахсыылара кэлин кэмҥэ олус элбээтэ.
Россия дьоно советскай былаас сабыдыалынан үрдэрэн билигин даҕаны оҕолорун иитиигэ оччотооҕу майгыны салгыы баран иһэллэр. «Барыта оҕолор тустарыгар» диэн ыҥырыы бэйэтэ атаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга ыҥырар. Билигин олох уларыйан бу ыҥырыыны уларыйара ирдэнэр.
Билигин ырыынак кэмэ буолбута уонтан тахса сыл буолла эрээри оҕону иитии уонна үөрэтии ньымалара кыайан уларыйа иликтэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн «Барыта эн тускар» диэн үөрэтии салҕанан бара турар. Төрөппүттэр үтүө, мааны кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарар баҕаларыттан оҕолорун маанылаан, киэргэтэн, атаахтатан кэбиһэллэрэ син-биир салҕанан иһэр. Ол кэмнээҕи оҕону иитии сабыдыалынан билигин эдэр ыччаттар бэрээдэктэрэ мөлтөөн, олоххо кыайан оннуларын булбаттар. Билигин оҕону «Бэйэҥ баскын бэйэҥ харыстаа», «Эн улахан киһи буоллуҥ», - диэн үөрэтэр буолуу тарҕаннаҕына эрэ атаах оҕолор аҕыйах буолуохтара. Оҕоҕо бары эппиэтинэһи бэйэтигэр биэрэн иитии-үөрэтии түмүгүнэн эрэ эдэр дьон олоххо өссө дьулуурдаах, тулуурдаах буола улаатаннар сайдыыны-үүнүүнү тарҕатыахтарын сөп.
«Барыта оҕо туһугар» диэн ыҥырыы оҕону атаахтык иитиигэ тириэрдэр. Маннык көрдөбүлүнэн иитиллибит оҕолор маанылаан, атаахтык иитиигэ тэҥнээхтик иитиллэллэр, көрдөөтөллөр эрэ бары барыта баар буолан иһиитэ, сыалы-соругу ситиһиигэ дьулуура суох дьону үөрэтэн таһаарыыга олук уурар. Бэйэлэригэр эрэммэт, ким эрэ бэлэмин кэтэһэллэрэ элбэх, улахан дьон көрүүлэригэр аһара наадыйар дьон буола улааталлар.
Cоҕотох дьахтар уол оҕону иитэрэ олус ыарахан. Оҕотун атаахтатан кэбистэҕинэ, оҕото атаахтыырын, соҕотох оҕо буоларын билинэн, бары баҕа санаатын ийэтинэн толотторор буола үөрэннэҕинэ букатын ыарахан буолар.
Сахалар оҕону иитэр үөрэхтэрин кэлин кэмҥэ букатын да умуннулар. Саха дьоно «Ийэ сүрэҕэ - оҕоҕо, оҕо сүрэҕэ – тааска» диэн этиилэригэр суолта биэрбэттэр. Оҕо улаата охсон, туспа киһи, туспа ыал буола охсуон баҕатын хааллардылар. Айылҕа оҥоһуутун быһыытынан оҕо туспа киһи, атын ыал төрдө буолар аналлаах, куруук кыра курдук саныыр сыыһа.
Сайдыылаах, элбэх ахсааннаах омуктары үтүктэн биирдии-иккилии оҕолоох буолуу аҕыйах ахсааннаах омугу эстиигэ тириэрдэр. Ыаллар соҕотох оҕолорун «Күннэрин» курдук көрөн, маанылаан улаатыннараллара, оҕолоро атаах буолуутугар тириэрдэр. Оҕо соҕотоҕун, баар-суох оҕолоро буоларын билинэн, онон дьоннорун куттуурра, олус атаах эбитин биллэрэр. «Мин баран хааларбынан куттааммын тугу барытын ылларар кыахтаахпын»,- диэн өйдөбүл оҕоҕо киирдэҕинэ дьонноро улаханнык эрэйдэниэхтэрин сөп.
Бэйэтин быстах баҕа санааларын уруттаан толоро үөрэммит, атаахтык иитиллибит киһиттэн төннүбүт төрүөх үөскээн тахсар кыахтаах. Бэйэтин этин-сиинин баҕатын кыайан тулуйбат, салайбат буолуута араас киһиттэн таһынан быһыылары оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэллэр.
Сахалар атаах киһи диэн өйдөбүллэрэ бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан салайбат, өйө-санаата тулуура мөлтөх киһини быһаарар. «Атаах киһи арыгыһыт буолар»,- диэн этии өй-санаа мөлтөх буоларын кырдьык чуолкайдыыр.
Соҕотох оҕо атаах буолар аналланар. Төрөппүттэрэ соҕотох оҕолорун аһара көрөн-истэн маанылаан атаахтатан кэбиһэллэр. Күннэрэ киниттэн эрэ тахсар буолуута оҕо өйүгэр-санаатыгар «Мин эрэ»,- диэн санаатын күүһүрдэр. Оҕо бары баҕатын барытын толорон иһэр буоллахтарына «Миэхэ эрэ»,- диэн өйө-санаата уруттаан сайдар.
Кыра эрдэҕиттэн элбэх оҕолонор үгэс киниэхэ суох буолан соҕотох оҕо бэйэтэ улаатан кэргэн ылан элбэх оҕолонор кыаҕа суох. Kини кыра оҕо хайдах улаатарын бэйэтэ көрбөтөх буолан оҕону көрүү туһунан ханнык да өйдөбүлэ суох буола улаатар.
Бэйэтэ атаах буола иитиллибит киһи оҕотун өссө атаах гына иитэр. Аһара атаах киһиттэн киһилии киһи тахсыбат. Өйө-санаата туруга суох буолан ханна эрэ, хаһан эрэ сыыһа туттар кыаҕа улахан. Атаахтаан бары баҕатын толотторо үөрэммитэ бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан тохтоппот, салайбат киһи буола улаатарыгар тириэрдэр.
Kиһи буолуу сүрүн өйдөбүлэ диэн тугуй? Kиһи бэйэтин быстах баҕа санааларын тулуйан, хам тутан, салайан киһи оҥорор быһыыларыгар, үөрэх-билии этэригэр тэҥнээн биэрэр буолуохтаах. Киһи оҥорор быһыыларыгар бары сокуоннары, быраабылалары, үгэстэри тутуһуу барыта киирсэллэр.
Атаах оҕолору иитэн улаатыннарыы омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэр суос-соҕотох суол буолар. Түүр омуктар сайдан-үүнэн государстволары тэринэн бараннар эстэн-быстан хаалалларын дириҥник үөрэппит Л.Н.Гумилев бэйэтин «Хунны в Kитае» диэн үлэтигэр итинник быһаарар.
Омугу мөлтөтүү диэн, эдэр, үүнэн иһэр көлүөнэлэри бэлэмҥэ үөрэтии, аһара маанылаан улаатыннарыы буолар. Хас көлүөнэ уларыйан истэҕин аайы мөлтөөһүн салгыы өссө күүскэ баран иһэр. Маннык ыараабыт балаһыанньаттан тахсар суолу саха дьоно билэллэр. «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн саха кырдьаҕастарыгар иҥмит өйдөбүл баар. Олох ыараатаҕына оҕону иитии оруола лаппа үрдээн, кытаатан биэрэрин саха дьоно бэлиэтээннэр итинник өйдөбүлү үөскэппиттэр. Бу кэмҥэ оҕону иитиигэ уларыйыы үөскээн, оҕо мааныланара, төрөппүтүнээҕэр ордук көрүллэрэ суох буолан атаахтыыра кыаллыбат. Оҕо өйө-санаата туруктаах, тулуурдаах, дьулуурдаах буола иитиллэр. Олох ыарахаттарын тулуйа, олору туоруурга үөрэнии оҕону үөрэтиини кытаатыннаран, омугу күүһүрдэн биэрэрэ быһаарыллар. (6,27).
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. Михаил Соров. Отчут уонна лыахчыт. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 64 с.
2. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
3. Сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ: Саха прозаиктарын айымньыларын антологията. Дьокуускай: «Бичик», 2000.- 353 с.
4. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Университета, 1911.- 144 с.
5. Е.Д.Андросов. Оруоһуттар. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 2000.- 288 с.
6. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.