Атаах кыыс
Атаах кыыс диэн ийэ кута киһилии быһыыга иитиллибэтэх буоллаҕына этэллэр.
Олох сайдан, дьон байан-тайан истэхтэринэ оҕолорун маанылыыллара уонна атаахтаталлара эбиллэн иһэр. Уол оҕолору атаахтатыы өйдөрүгэр-санааларыгар төһө да охсуулааҕын, сыыһа-халты туттуналларын элбэтэрин да иһин, омук сайдыытыгар кыыс оҕолору атаахтатар курдук улахан охсууну оҥорбот.
Саха дьонун олохторун үөрэҕэр оҕону атаах гына иитимэ диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх этэринэн кыыс оҕо аһара атаах буола улааттаҕына кэлэр көлүөнэлэри хаалларбакка эбэтэр сатаан ийэ кутун ииппэккэ, үөрэппэккэ омук салгыы сайдар кыаҕын сарбыйарын былыргы олохпут кэпсээнэ биһиэхэ тириэрдэр.
Былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай икки кыыстааҕа уонна бу кыргыттара тус-туспа иитиилээхтэрэ, биирдэһэ аһара атааҕа, мааныта, онтон атына көйгөтө, үлэһитэ, сахалар өй-санаа үөрэҕэ дьоҥҥо дьайыыта олус улаханын былыргы кэмнэргэ арыйан туһаналларын көрдөрөллөр. Бу кэпсээҥҥэ сахалары сайыннарбыт, ахсааннарын элбэппит төрүппүт Эллэй Боотур өр кэмҥэ кэтээн көрөн, талан ылан көйгө кыыһы, Аан Чаҥыйаны кэргэн ылбыта чопчулаан бэлиэтэнэр. Көйгө кыыһы кэргэн ылбытыттан аймахтара, Омоҕой Баайдаах туоратаннар, биир эрэ ынаҕы энньэ диэн биэрэннэр, көһөрөн, атын сиргэ олохтооннор оҕолоро эһэлэрин, эбэлэрин билбэт, аахсыбат буола, аҥардастыы Эллэй Боотур оҕолорун курдук санана улааппыттар. Манна оҕонньордоох эмээхсин эрдэ өлүүлэрэ эмиэ суолталаммыт буолуон сөп. (1,260). Бу өйү-санааны, сахалар аҥардастыы Эллэй Боотур эрэ өбүгэлээхтэрин туһунан этиилэри билигин даҕаны тарҕатааччылар бааллар.
Көйгө кыыспыт Аан Чаҥыйа үлэни-хамнаһы кыайара, доруобуйата бөҕөтө, элбэхтик оҕоломмута. Дьадаҥы олохтоох Эллэй Боотур көйгө кыыһы кэргэн ылан элбэх оҕолорун киһи быһыылаахтык иитэн, улаатыннаран саха омук буола сайынныбыт, ахсааммыт эбиллэн иһэр. Онтон атаах кыыс бэйэтигэр тиийинэн олохтон туораабытын, кэлэр көлүөнэлэри хаалларбатаҕын, атаах буола иитиллиитэ быһаарар. Кыыс оҕону атаахтатыы содула итинниккэ тириэрдэр.
Бииргэ олорор дьон аймахтаһыылара чугаһаатаҕына элбэх кыыс оҕолор төрүүллэр. Олус былыргы кэмнэртэн ыла бииргэ олорбут дьонноох ыаллар Омоҕой Баайдаах икки эрэ кыыс оҕолоохтор. Бу оҕолорун тас көрүҥнэрэ, эттэрин-сииннэрин туруга биллэр тус-туспалаахтарыттан уонна көрөн-истэн иитиилэрин уратыларыттан өйдөрө-санаалара атаах уонна көйгө диэн икки аҥы арахсыбыттар.
Эллэй Боотур кэргэнин таба талан ылан саҥа ыалы тэрийиитэ сахалар олохторугар төһө улахан суолтаны ылбытын билигин ааҕан ситэр кыаллыбат. Эллэй Боотуртан төрүттээхпит диэн этинээччилэр билигин элбээннэр, оннооҕор, сахалар барыларын төрүттэрэ соҕотох Эллэй Боотур буолар диэн этэ сатыыллар. Кыыс оҕо көйгө, үлэһит буола улаатара аймаҕы, онтон омугу барытын сайыннарар, элбэтиннэрэр кыаҕын улаатыннарара билигин ордук биллэр буолла.
Атаах оҕо, аан бастаан кыыс оҕо, кэлэр көлүөнэлэри хаалларбатын былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай мааны, атаах кыыһа Ньыка Харахсын ыйанан өлөрө быһааран биһиэхэ тириэрдэр. Кыргыттары аһара атаахтатыы омукпутун эстиигэ тириэрдэрин былыргы кэпсээммититтэн бары билэр курдукпут эрээри «Кут-сүр үөрэҕин» туһаммаппытыттан хаалларан, аахайбакка сылдьабыт.
Атаах кыыс оҕо этэ-сиинэ, доруобуйата мөлтөҕүнэн кыайан тулуйан төрүөбэт, төрөөтөҕүнэ даҕаны мөлтөх, ыарыһах оҕону төрөтүөн сөп. Ыарыһах оҕо аһара көрүллэн-истиллэн бэйэтэ өссө атаах буола улаатар кыаҕа улаханын тэҥэ, кэлэр көлүөнэлэри төрүт да аҕалар кыаҕа суох буолуон сөбүн былыргы кэпсээммит биллэрэр.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн атаахтаппакка, тараҥнаппакка иитэргэ оҕо доруобуйата бөҕөтө улахан оруолу ылар. Дьахталлар элбэхтэ төрөөтөхтөрүнэ доруобай эттээх-сииннээх оҕолору төрөтөр кыахтара улаатан иһэр. Кыра оҕону сатаан иитэр, үөрэтэр, киһи быһыылаах буола улаатыннарар туһугар дьахтар бэйэтэ оҕону иитии туһунан билэр уонна онтун олоххо сатаан туһанар буолара табыллар. Бэйэтэ атаахтыы үөрэммит дьахтар кыра оҕо бары баҕатын толороору маанылаан, атаахтатан, «Көҥүлүнэн ыытан», бас-баттах иитиилээх, киһи быһыыта суох киһи оҥорор кыаҕа улаатан хаалар.
Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии ийэлэртэн, ол аата дьахталлартан быһаччы тутулуктаах. Кинилэр эрэ оҕону кыра, кыаммат эрдэҕинэ баһылаан көрөллөр-истэллэр, төрөөбүт тылларынан саҥа саҥаран эрдэҕиттэн саҥарда үөрэтэллэр. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ оҕону кыра эрдэҕинэ, 5 сааһыгар диэри көрүү-истии ийэ кутун үөскэтэрин уонна бу кута кинини үйэтин тухары салайарын быһааран итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэр. Кыра эрдэҕинэ аһара атаахтаан ийэ кута бэлэмҥэ үөрэнэн хааллаҕына, үлэлээн-хамсаан туһаны аҕалара аҕыйыыр кыахтанарын сахалар үөрэхтэрэ быһаарар. Билигин элбээбит эдэр умнаһыттарбыт, бичтэрбит оҕону атаахтатыы, үлэҕэ-хамнаска үөрэппэт буолуу бэлиэлэрэ буолан куораппытын биир гына хаамсан сүөдэҥнэһэллэр.
Кыыс оҕону атаахтатыы, аһара маанылааһын, көҥүлүнэн ыытыы биһиэхэ кэлин кэмҥэ аһара сайынна. Атаах соҕус да буола улааппыт уол оҕо бэйэтин оҕотун кыра эрдэҕинэ иитиигэ кыттыгаһа кыратынан кэлэр көлүөнэҕэ охсуута кыра. Онтон дьахтар бэйэтэ оҕотун кыра эрдэҕинэ тутан-хабан иитэринэн, үөрэтэринэн оҕоҕо дьайыыта олус улахан, кини үөрэҕэ оҕо ийэ кутун быһалыы үөскэтэринэн оҕо салгыы киһи быһыылаахтык олоҕун олорорун, ийэтин ити үөрэҕэ быһаарар.
Омук олоҕо, сайдыыта дьахталлартан тутулуктаах диэн этии олус таба. Дьахтар оҕону кыра эрдэҕинэ көрөрүттэн-истэриттэн, ийэ кутун быһаччы иитэринэн өйө-санаата туруктаах буола улаатарын үөскэтэр кыахтаах. «Куһаҕаннык иитиллибит» диэн, ол аата кыра эрдэҕинэ ийэ кута сыыһа үөрэххэ, бэлэмҥэ, мааныга, тулуура суох буолууга иитиллибит буоллаҕына этэллэр. Атаах буолуу куһаҕаннык иитиигэ тэҥнэһэрин иһин сахалар сөбүлээбэттэр.
Олоххо сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбит уларыйыылары таба сыаналаан, аны көннөрөн туһаныллар. Оҕолору атаахтатыы, маанылааһын «Барыта оҕолор тустарыгар» диэн ыҥырыынан салаллыыта, «айыы үчүгэй, айыыны оҥорон ис» диэн үөрэтиини тутуһуу аан бастаан уол оҕолорбут өйдөрүн-санааларын буортулаан, ону-маны, саҥаны айа, айыыны оҥоро сатаан буолары буолбаты, куһаҕаны оҥороллоро элбээтэ, сыыһа-халты туттунан, быстах быһыыны оҥорон, билигин уолаттарбыт 30 бырыһыаннара хаайыыга киирэллэригэр тириэртилэр. Билигин бу атаахтатыы төһө эмэ хойутаан кыыс оҕолорбутугар тиийэн табаахтыыллара, арыгылыыллара, күүлэйдииллэрэ эмиэ эбиллэн иһэр. Оннооҕор бииргэ үөрэнэр оҕолорун кырбыырга, өлөрүүгэ кытта тиийэр буолан эрэллэр. Оҕолору үөрэтии маннык туругунан салгыы баран иһиитэ омук эстиитигэр чахчы тириэрдэр кыахтааҕыттан билиҥҥиттэн сэрэнэн, харыстанан, былыргы үөрэҕи туһаныллар.
Атаах кыыс аймахтары, омугу эһэр аналланар. Былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай атаах кыыһа бэйэтигэр тиийинэн өлөр, кэлэр көлүөнэни хаалларбат, онтон көйгө кыыс элбэхтэ оҕолонон, үлэлээн-хамсаан омугу сайыннарар. Кэпсээн бу иитэр-үөрэтэр аналын таба өйдөөн олоххо туһаннахха эрэ омук салгыы сайдар кыахтанар.
Кыргыттары, дьахталлары көҥүллэринэн ыыппат, кытаанах бэрээдэккэ тутар мусульманнар сайдан, ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэллэр. Уһун үйэлээх саха омуга сэбиэскэй былаас өйү-санааны үлтү буккуйуор диэри эмиэ мусульманнар курдук кыргыттары хааччахтыыр миэрэлэри, үгэстэри туһаналлара. Билигин урукку үгэстэргэ төннөр кэм кэллэ. (2,101).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Боло С.И. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинэ саха олоҕо. - Дьокуускай: Бичик, 1994. - 352 с.
2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.