Тылбытын ыһымыахха

Тылбытын ыһымыахха диэн этии төрүт сахалыы тылларбытын атын омуктарга биэрэ сатыыртан харыстыыр аналлаах.

Билигин үөрэх сайдан, билии кэҥээн остуоруйа үөрэҕэр ханнык омук хас сыллаахтан ыла аата-суола биллэн сурукка-бичиккэ киирбитэ чуолкайдык быһаарыллар кыахтаммытын кэнниттэн сахалар олус былыргы төрүттээх, Аан дойдуга аатырбыт киэҥник биллэр сака омуктан төрүттээхпитин араас чинчийээччилэр сыыйа-баайа дакаастаан иһэллэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ саха тыла олус былыргы, дьон саҥа саҥарар буолан эрдэхтэриттэн ыла үөскээбитэ диэн дакаастыы сылдьаллар. Ол дакаастабыллара саха тыла олус элбэх биирдии сүһүөхтээх тыллардааҕар тирэҕирэр. Дьон аан маҥнай саҥарар, туһанар буолбут тыллара аҕыйах дорҕооннордоох буолар эбиттэр. Онтон кэлин саҥа тыллар үөскээһиннэрэ, бу тылларга эбии дорҕооннор эбиллэн биэриилэринэн салҕанан баран иһэр.

Былыргы, кырдьаҕас омук саҥа үөскүүр омукка аат биэрбитэ букатыннаахтык иҥэн олохсуйан, сурукка-бичиккэ киирэн хаалыан сөп. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит дии саныыр түүр диэн ааттыыр омуктарбыт дьиҥнээх ааттара төрүт диэн сахалыы тыл буолуохтааҕын А.И.Эверстов дакаастаабыта оруннаах. (1,173).

Түүр омуктар кэннилэриттэн уйгуур диэн сахалыы ааттаах орто үйэлэргэ улаханнык сайда, киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыт омугу эмиэ киллэриэххэ сөп. Уйгуур диэн тыл сахалыы быһаарыыта бу омук аатыгар, быһыытыгар ордук сөп түбэһэр.

Хас биирдии омуктар бэйэ-бэйэлэрин хайдах ааттыыллара, ыҥырсаллара тус-туспа, бэйэлэрин тылларыгар, ол өйдөбүлүгэр олоҕурар. Омук аатын суолтатыттан, өйдөбүлүттэн хайа омук бу омукка аат биэрэн иҥэрбитин уонна ол омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын чуолкайдык быһаарыахха сөп.

Нууччалар монгол диэн ааттыыр омуктара нуучча тылыгар ханнык да суолтата суох. Монгол да монгол. Онтон сахалар бу омуктары моҕол, моҕоллор диэн ааттыыллар.

Моҕол сахалыы тылга элбэхтик туттуллар, үксүгэр хайҕабыл өттүгэр хайысхалаах тыл. Моҕол буолла да үчүгэй. Кыайааччы-хотооччу, киһи бэрдэ моҕол буолар.

Моҕол ураһа диэн баар. Олус улахан, үтүө ураһа. Эр бэрдэ – моҕол ураһата. Бу этиилэр сахалар моҕоллору кытта соҕуруу дойдуларыгар бииргэ, уһун кэмҥэ эйэлээхтик олорбуттарын уонна саҥа үөскэппит омуктарыгар моҕол диэн ааты иҥэрбиттэрин, бу тыл сахалыы суолтата дакаастыыр.

Моҕол хаһан туспа омук буолан сайдан, элбээн бэйэтин биллэрбитин, сурукка киирбитин үөрэхтээхтэр быһааран 1200 сыллардаахха диэн этэллэр. Орто Азия дойдуларыгар моҕоллор бэйэлэрин ааттарынан сурукка киирбиттэрэ. Соҕуруу диэки сыҕарыйбыт моҕоллор орто үйэлэргэ Индияҕа тиийэн Улуу Моголлор государстволарын тэрийбиттэрэ.

Европа дойдулара бу омуктары нууччалартан монгол диэн аатынан билэн ылыммыттара. Нуучча тылыгар «ҕ» дорҕоон суоҕунан моҕол диэн тылбыт монгол диэҥҥэ уларыйбыта, онтон ыла олоҕурбут.

Хуннар кэннилэриттэн үөскээн баалларын биллэрбит сэрии биистэрин, сэнь-би омуктар саҕана моҕоллор ааттара ханна да баара биллибэт, сурукка киирбэтэх. Уон иккис үйэттэн Чыҥыс Хаан саҥа үөскээбит моҕол омуктары сайыннаран, үрдэтэн таһаарбытын кэнниттэн моҕоллор ааттара биллэн, киэҥник тэнийбитэ. (2,172).

«Перестройка» буолан сэбиэскэй былаас эстэн остуоруйа үөрэҕэ уруккуттан төһө эмэ көммүтүн кэнниттэн тыл үөрэхтээхтэрэ сахалар бэйэлэрэ үөскэппит, бииргэ олорбут саҥа омуктарыгар саха тылларын биэрэ, ыскайдыы сылдьаллара хомолтону эрэ үөскэтэр. Сэбиэскэй кэмнээҕи быһаарыылары ордук тутуһар Багдарыын Сүлбэ «Киин куорат» хаһыакка таһаарбыт «Нарын» диэн ыстатыйатыгар маннык суруйар:

Нарын – монгол төрүттээх тыл. Ону өссө Э.К.Пекарскай бэлиэтээбитэ уонна монгол, бурят тылларыттан холобурдаабыта. Монголларга Нарын киһи аата буолар.

Лубсан Данзан «Алтан Тобчитыгар» («Золотое сказание») баар Байандара Нарин-Тайджи, Нарин Гэгэн, Нарин Тогорил, Нарин-Найан диэн ааттары аҕалыым.

Сахалыы Нарын Куо диэн кыыс аата, Нарын Уус диэн уус киһи аата бааллар. Нарын диэн саха тыла. (3,15). Баар-суох нарын, намчы диэн үчүгэйи, кэрэни бэлиэтиир тылбытын атын омуктарга сыҥалыыр саха киһитигэр сөбө суох быһыы.

Багдарыын Сүлбэ суруйарынан сүгэ диэн саха тыла буолбатах. Бу тыл монголлартан кэлбит үһү. (4,71). Сүгэ Тойон диэн олус былыргы кэмнэртэн баар этиҥ таҥаратын аатын, быдан хойут үөскээбит монголлартан ылбыт курдук этэн таһаарар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ нам диэн омукка төрүт суолталаах тылы эмиэ монголлар тыллара диэбиттэр. (5,21). Кинилэр ити быһаарыыларын нам диэн тыл кинилэргэ эмиэ баарынан, туттулла сылдьарынан быһаараллара олоҕо суох.

Тыл үөрэхтээхтэрэ кэлин кэмҥэ син сайдыбыт, саҥалыы көрүүлэммит остуоруйа үөрэҕиттэн кыратык, омуктар олохторугар сыһыаннааҕы эмиэ билэллэрэ ирдэнэр. Баар-суох мааны, төрүт тыллары быдан кэнники, саҥа үөскээбит эдэр омуктарга монголларга, өссө була сатаан буряттарга биэрэ сатыы сылдьыы букатын табыллыбат. Биһиги тылларбытын кинилэр ылбыттар диэн этэр ордук таба буолар.

Саҥа, хойутуу үөскээбит омук үгүс тылларын иннинээҕи, төрүт омуктарын тылларыттан ылан туһанарын, маарынныыр тыллар биир төрүттээх омуктарга барыларыгар баалларын биир, икки, үс диэн ахсааммыт саҕаланыыта бары түүр омуктарга баара, билигин да туттулла сылдьара дакаастыыр.

Саха диэн ааттаах омук икки аҥар тыһыынча сыллаахтан ыла остуоруйаҕа киэҥник биллэн, аата-суола сурукка киирбит. Сака диэн аатынан бэйэтин кэмигэр, биһиги эрабыт буолуо 500 сыл иннинэ Аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт омук. Кэлин Европаҕа кинилэри сарматтар солбуйбуттар. (6,564). Онтон Азия тымныытын киинигэр оччотооҕу кэмнэртэн ыла сахалар бэйэбитинэн олорон хаалбыппытын сотору остуоруйа үөрэхтээхтэрэ дакаастыылларыгар эрэл баар.

Улуу төрүттээх омук буоларбытын билинэн, кэлин саҥа үөскээбит омуктарга, ол иһигэр түүрдэргэ, нууччаларга, монголларга, бүрээттэргэ бэйэбит тылларбытын биэрэ, ыскайдыы сылдьарбыт олус улахан сыыһа. (7,86).

Туһаныллыбыт литература

1. Эверстов А.И. Айыы аймахтара. Күн улуустара. –Дьокуускай: «Бичик» нац кинигэ кыһата, 1996. – 184 с.

2. Рыжов К.В. Величайшие монархи мира. – М.: Вече, 2007. - 400 с.

3. Киин куорат хаһыат. Бэс ыйын 14 күнэ. 2007 с.

4. Багдарыын Сүлбэ. Саха - сир түннүгэ, көмүс илии. – Якутск: Бичик, 2002. – 176 с.

5. Киин куорат хаһыат. Балаҕан ыйын 10 күнэ. 2009 с.

6. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. - М.: Эксмо; Форум, 2007.- 960 с.

7. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.