Тыл суолтата
Сахалар олохторун үөрэҕин хомуйан сурукка ситэ киллэрэ иликтэр. Урукку кэмҥэ бары билиини суруйан ууран иһэр кыах суоҕунан тылынан уус-уран айымньылар ордук сайдыбыттар. Уһун үйэлэрдээх олох үөрэҕэ саха тылыгар этиллэ сылдьарын атын, кыра ычалаах омук үөрэҕин өрө тутан билигин да туһаныы кыалла илик.
«Оҕону иитиэххэ-үөрэтиэххэ наада»,- диэн бары этэллэр. Иитии уонна үөрэтии диэн тыллары холбуу этэн үгүстүк туттуллар.
Бу тыллартан иитии диэн тыл куруук бастакы этиллэр. Ону көннөрү сыаналаатахха кыра оҕо аан маҥнай иитиллэр, ол аата оҕону төрөппүт көрөр-истэр, аһатар-сиэтэр, иитэн улаатыннарар. Маннык өйдөбүл иитии диэн тыл бастакы, биллэр суолтата буолар. Тыл бу суолтатын бары билэллэр, куруук тутталлар. Бу тыл биир эрэ суолтатын аҥардастыы туһанан оҕоҕо кыра эрдэҕинэ аһыырыттан, таҥнарыттан уонна оонньууруттан ураты туох да наадата суох буолуо дии саныы үөрэммиттэр.
Бу тылы аҥардастыы биир эрэ, биллэр суолтатынан туһаныы оҕо иитиитигэр ордук улахан сыыһаны оҥороро бу үлэнэн дакаастанар. Иитии диэн тыл өйгө-санааҕа сыһыаннаах өссө иккис, кистэлэҥ суолталаах. Билигин бу тылы ити суолтатыгар куруук булчуттар тутталлар. «Сааны иит», «Хапхааны иит»,- диэн этэллэр, эрдэттэн бэлэмнээн, оҥорон, кэтэһэн турар кэмҥэ киллэрэллэр. Тылбыт иккис суолтата эрдэттэн бэлэмнээ, иитэн биэр диэн эбит. Бу тыл оҕоҕо анаан «Оҕону иит» диэн этилиннэҕинэ иккис суолтата бэйэҥ билиигиттэн биэр, иитэн, хаалаан бэлэмнээ диэн буолар. Кут-сүр үөрэҕэр оҕо ийэ кута иитиллэр диэн быһаарыы бу төрүккэ олоҕурар. Оҕо кыра эрдэҕинэ билиини быһалыы ылынарын, ийэтин, аҕатын, төрөппүттэрин көрөн үтүктэн үөрэнэрин, ийэ кута иитиллэрин «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэҕэ быһаарыллар. (1,83).
«Иитиилээх» диэн этии оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык билиини иҥэриммитин бэлиэтиир. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук иитии эмиэ икки өрүттээх. Оҕо ийэ кутугар ханнык өй-санаа иҥэриллибиттэн тутулуктанан «Yчүгэй иитиилээх» эбэтэр «Куһаҕаннык иитиллибит» диэн этиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр ханнык өйү-санааны иитэн, иҥэрэн биэрииттэн салгыы олоҕо барыта тутулуктанар. Оҕо өйө-санаата, ийэ кута кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибитинэн үйэтин тухары улаханнык уларыйбакка сылдьар. Кыра эрдэҕинэ куһаҕаннык, атаахтык иитиллибит киһи көнөрө олус уустугун кут-сүр үөрэҕэ дириҥник быһаарар.
Салгыы оҕо улааттаҕына, өйө-санаата, салгын кута сайыннаҕына үөрэнэр, үөрэҕи ылынар. Улаатан өйө-санаата сайдан бэйэтэ толкуйдаан быһаарынар кыахтаннаҕына үөрэнэр кэмэ дьэ кэлэр. Манна этиллэр үөрэнии диэн тыл толору өйдөнөр, оҕо улааттаҕына, салгын кута сайдан, билэн-көрөн үөрэнэн, билиитэ эбиллэрин үөрэнии диэн тыл толору быһаарар.
Саха тылыгар холбуу этиллэр тыллар элбэхтэр. «Эйэ-дэм»,- диэн холбуу этиини туттуохха диэн сахалыы кылгас тылдьыты оҥорооччулар суруйбуттара билигин туттулла сылдьар. Ол эрээри бу икки тыллар тус-туспа суолталаахтарын, атын, утарыта өйдөбүллээхтэрин ситэ араарбакка итинник холбуу суруйуҥ диэн эппиттэр. Бу тылдьыт суруллуон иннинээҕи суруйааччылар элбэхтик «Эйэ-нэм» диэн холбуу этиини элбэхтик туһаналлар этэ. (2,39).
Сэбиэскэй былаас олус күүһүрбүт кэмигэр ССРС-ка олорор норуоттары барыларын холбоон нууччалыы тыллаах сэбиэскэй норуоту үөскэтиэххэ диэн этэллэрэ. Биир норуоту үөскэтэр сыалтан атын омуктары барыларын нууччаларга холбоон симэлитии сыала-соруга баар буолбута. Бу сыалы-соругу Саха Сиригэр ситиһэргэ сахалары ыһыы, бытарытыы, тус-туспа ыытыы үлэтэ бардаҕына эрэ табыллара. Ол иһин саха нууччатымсыйбыт дьонун көмөлөрүнэн өйдөрүн-санааларын буккуйууну бу «Эйэ-дэм» диэн этиини киллэриинэн оҥоруллубута билигин да куһаҕанынан дьайа сылдьар, саха дьонун эйэлээх буолууларын бу этии дэмниир, алдьатар.
Эйэ диэн тыл сымнаҕастык этиллэр, дириҥ, биир көнө өйдөбүллээх. Эйэлээх буолууну бэлиэтиир буолан саха дьонун олохторугар олус дириҥ суолталаах. Бары эйэлээхпит, түмсүүлээхпит буоллар диэн баҕа санаалаахтар уонна эйэлээх буолуу тоҕо кэлбэтиттэн хомойоллор.
Тыл дорҕоонноругар суолта биэрбэттэн эйэ диэн тылы кытта ханнык тылы холбуу туттары аахайбаттар. Дэм диэн тыл дэбдэтэр, алдьаммыты өссө бэргэтэр аналлаах. Дорҕооннорун охсуулара «дэбдэҥнэтэн» оннук суолтаны биэрэр. Бу тыл эйэ диэн тылы кытта бииргэ суруллуохтааҕар аттыгар да чугаһыа суохтаах этэ, эйэбитин алдьатар, мөлтөтөр, үрэйэр тыл. Саха дьоно эйэлээх буолан түмсэллэрин утарааччылар анаан-минээн киллэрэн кэбиспиттэрэ билигин да туттулла сылдьара ордук хомолтолоох.
Бу «Дэм» диэн тыл оннугар «Нэм» диэн тыл туттуллуохтаах. «Эйэ-нэм» диэн буоллаҕына «Эйэни харыстаа, сэрэнэн, нэмин билэн, сыыйа күүһүрдэн ис» диэн өссө дириҥ өйдөбүллэнэр. Yгүс суруйааччылар үлэлэригэр бу тыллары «Эйэ-нэм» диэн көрүҥүнэн элбэхтик туһаналлар этэ.
Тыл дорҕоонноро киһи мэйиитигэр оҥорор хамсааһыннара, үөскэтэр өйдөрө-санаалара хаһан да уларыйбаттар. Оҕо ытыыра, кыыллар ырдьыгыныыллара, ынах маҥырыыра хаһан даҕаны уларыйар кыахтара суох. Биир дорҕоон куруук биир өйдөбүлү, биир санааны киһи мэйиитигэр үөскэтэр. Төрүт тыллары сэрэнэн, харыстаан, ийэ кукка иҥэринэн илдьэ сырыттахха омук үйэтэ өссө уһаан биэрэрин ситиһэн, өй-санаа туруктанар.
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.
2. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.