Тырыттаҕас ромашка

Тыллыҥы (Ромашка аптечная или ободранная, Matricaria chamomilla L., M. recutita L.) — астратыҥылар (уустук сибэккилээхтэр) уруулуу уустар бөлөхтөрүгэр киирэр от үүйнээйи.

Тыллыҥы, тырыттаҕас ромашка.

Кылгас морфологията

Синньигэс сүрүн силистээх, биир сыллаах от үүнээйи. Умнаһа көнөтүк турар, 50 см диэри үрдүктээх. Сэбирдэхтэрэ утуу-субуутук үүнэллэр, намчы баҕайылар, уһун синньигэс сегменнэргэ иккилии төгүл куорсуннуу хайытыллыбыттар. Сибэккилэрэ уһун уктаах корзинка иһигэр куйахтыҥы быһыылаах дьукаахтыы сибэккини үөскэтэллэр. Корзинкалар уһуур коническай сибэкки олохтоохтор, истэрэ көҥдөй (ити бэлиэтинэн эмтээх ромашканы атыттартан кэбэҕэстик араарыахха сөп). Үчүгэй баҕайы нарын сыттаах үүнээйи. Астара бытархайдар, 1 мм диэри уһуннаахтар, бороҥнуҥу от күөҕэ өҥнөөх, көҕүлэ суох сиэмэ.

Үүнэр сирэ

Саха сиригэр айылҕаҕа элбэхтик көстүбэт, үүннэриллэр үүнээйи. Эмтээх ромашка ыам ыйын иккис аҥарыгар ыстахха, от ыйын иккис аҥарыттан хомуйан барыллар. Сөп уунан хааччыллыылаах, өҥ буордаах сырдык сиргэ бэркэ үүнэр.

Туттуллар органнара

Сүнньүнэн тыллыҥы сибэккилээх корзината, сибэккилии турдаҕына быһыта тутан ылыллар. Наһаа итиитэ суох, ыраас күннэр турдахтарына, 7-8 хоно-хоно, үчүгэйдик аппыт сибэккилээх корзиналарын хомуйан иһиллэр. Күн көрбөт, салгын охсор сиригэр, чараас гына халыҥ кумааҕыга тарҕатан куурдуллар.

Химическэй састааба

Ромашкаҕа 0,8% диэри эфирдээх арыытыгар киирэллэр хамазулен, араас терпеннэр уонна сесквитерпеннэр, прохамазулен, гликозид апиин, апигенин, органическай кислоталар (салициловай уо.д.а.), фитостериннар, каротин, аһыылар, араас сыалаах кислоталар, сымалалар, салахайдар, камедтар, матрицин уо.д.а (Скляровскай, Губанов, 1989). Прохамазулен уонна матрицин ититтэххэ азулен-хамазулеҥҥа кубулуйаллар. Ити үс веществолар сүһүрүүнү уонна аллергияны намыратар, оһорору түргэтэтэр дьоҕурдаахтар. Апиин уонна апигенин ис органнар ньылаархай былчыҥнарын күүстэрин өһүлэн, мөлтөтөн, бобо тутууларын суох гынар (Крылов, 1992).

Медицинаҕа туттуллуута

Аптечнай ромашка сибэккилээх корзината Госфармакопея Х-с таһаарыытыгар киллэриллэн, куртах, оһоҕос сүһүрэр ыарыыларыгар (гастрикка, энтероколикка, геморройга), утурук (газ) мунньуллан ис үллэригэр, куртах, оһоҕос быһыта тыытарыгар, бүөр, хабах ыарыыларыгар, ыйданыы кэһиллиитигэр уопсай туругу тупсарарга 1 ост. нь. мэлиллибит ромашканы 1 ыст. итии ууга көөнньөрөн, сойутан, сиидэлээн баран 1/2-1/3 ыст. күҥҥэ 3-4 төгүл иһэргэ аныыллар. Ромашка көөнньөһүгүн айах иһэ уонна бэлэс сүһүрүүтүгэр (стоматит, тонзиллит, ангина уо.д.а.) сайҕанарга, дьахтар ууһуур органын ыарыыларыгар ыстарынарга ( спринцевание оҥосторго), тас араас баастарга, суунарга, сотторго уо.д.а. тутталлар. Тустаах ыарыылары эмтииргэ аналлаах холбодоһуктарга ромашканы киллэрдэххэ, эмтиир дьоҕура лаппа күүһүрэр.

Народнай медицинаҕа ромашканы киэҥник тутталлар: тымныйыыга, уоскутар эмп быһыытынан (чэй), таттарарга, үөс таһаарарга, иик кэлэрин элбэтэн ыраастыырга, кыратык оһоҕос ыарыыларгыгар; таска-искэннэргэ, кутургуйаҕа уонна хараҕы, сирэйи ыраастыырга уо.д.а. (Скляровскай, Губанов, 1989; Крылов, 1992; Волынскай уо.д.а., 1978; Пусташенковтар, 1990).

Биир тылынан эттэххэ, ромашка сибэккитин научнай уонна народнай медицинаҕа киэҥник туттуллар. Ромашка сибэккитин көөнньөһүгүн ( 200 г тууһу кытта 10 л ууга суурайан) подагралаах дьон илиилэрэ уонна атахтара иһэригэр ванна оҥонстуохтарын сөп. Ромашка буортулааҕа биллибэт.

Литэрэтиирэ

• Басыгысова Анна Петровна, "Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ", Дь., Бичик, 2004 с. ISBN 5-7696-1872-8