Түүйүү

Сахалар “Киһи - Айылҕа оҕото” диэн киһи айылҕаттан тутулугун быһаарар этиини үөскэтэн халбаҥнаабакка эрэ тутуһаллар, киһи айылҕа иһигэр сылдьарын арааран билэллэриттэн айылҕаны атыттартан ордук кыһанан харыстыыллар.

Уһун үйэлэр тухары сахалар айылҕаны кытта атааннаспакка, биир тылы булунан олохторун олороллор. Киһи айылҕаттан элбэх тутулуктардааҕын билэннэр харыстыыр, уларыппат санаалара атыттардааҕар улахан уонна ханнык да таҥара айылҕаны айбыта диэн этиини букатын билиммэттэр.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа, таҥара үөрэҕин суох оҥорон, ойууннары туоратан сахалар былыргы билиилэрин төһөтүн суох оҥорбутун кыайан ааҕан ситиллибэт. Киһи айылҕаттан тутулуга улаханын былыргы ойууннар билэр, таба туһанар этилэр.

Киһи айылҕаны кытта биллэр тутулуктара манныктар:

1. Айылҕа салгынынан тыыныы.

2. Айылҕаттан ылан ууну иһии.

3. Айылҕаҕа үүнэр астарынан аһааһын.

4. Хааны сиир үөннэр бары тыынар-тыыннаахтары холбуу сибээстииллэр. Ханнык эрэ тыынар-тыыннаахтар ыалдьаннар хааннара буорту буоллаҕына, ол ыарыы бары тыынар-тыыннаахтарга тарҕанар кыахтанар.

5. Санаа ситимнэринэн тутулуктаныы. Манна араас иччилэр, үөрдэр көстүүлэрэ киирсэллэр. Түүлү көрүү бу сибээс, тутулук баарын биллэрэр. Үөһээ дойду өйө-санаата Аан дойдуну бүрүйэн турарыттан сахалар “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэрэ табата билигин дакаастанан эрэр.

Бу биэс тутулуктарынан бары тыынар-тыыннаахтар айылҕаны кытта холбуу тутуллан сылдьаллар. Айылҕа киртийиитэ барыларыгар дьайыыта тиийэр, куотан да, саһан да быыһанар кыахтара суох, арай айылҕа айбытын тутуһан уларыйан биэрэр кыахтаахтар. Бу тутулуктары билэллэриттэн сахалар айылҕаны харыстыыр санаалара күүстээх.

Саха тылыгар былыргы билиилэр иҥэн сылдьаллар. Онно түүйэр диэн тыл киирсэр. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин төһө да суох оҥоро сатаатар айылҕа киһиэхэ дьайыыта хаһан эмэ биллэн тахсарыттан, бу билии сүппэккэ хаалбыт.

Киһи айылҕа иһигэр сылдьар, олоҕун олорор. Айылҕа киһиэхэ сыһыана биллэрдик уларыйыыта эбэтэр киһи олоҕор хамсааһын киирэн эрэрэ түүйэр диэн тылынан бэриллэр.

Булчут киһиэхэ булт кэтэһэн турар курдук элбэхтик түбэһиитэ эбэтэр тыҥырахтаах көтөр буулааһына түүйэр диэн ааттанар. Манныкка түбэспит киһи сэрэхэдийиэ этэ. Соһуччу өлгөмнүк бултуйуу киһи бэстилиэнэй булда буолан хаалара элбэхтик бэлиэтэнэр.

Кырдьаҕас киһи бултаан бүтэригэр куска сытар кыра күөлүгэр аҕыс анды түһэн биэрэн бултаппыттара биллэр.

Айылҕаҕа сабыдыаллаах киһи, улуу ойуун өллөҕүнэ тыал, силлиэ соһуччу түһэрин дьон билэллэр.

Дьиэ таһыгар кэлэн кэҕэ этэрин саха дьоно сөбүлээбэттэр. Уһуннук, тохтообокко, кэлэ-кэлэ эттэҕинэ “Тугу эрэ түүйэн эрэр” диэн санааҕа ыллараллар, тугу эмэ тыаһатан киэр үүрэллэр.

Киһи айылҕаны кытта үгүс элбэх тутулуктардааҕын сахалар билэн олохторугар туһаналлар, кэлэр көлүөнэлэрин айылҕаны кытта сэрэхтээхтик сыһыаннаһарга үөрэтэллэр.

“Үһүүрдэххэ тыал түһэр”,- дииллэр сахалар. Сайын куйаас күҥҥэ окко тиритэ-хорута үлэлии сылдьан кырдьаҕастар истибэттэригэр сэрэнэн үһүүрдэххэ даҕаны кыра да буоллар тыал түһээччи, сөрүүн илгийэн үөрдээччи.

“Салгыны мээнэ хамсатыма” диир сахалар үөрэхтэрэ. Эриэн талаҕынан салгыны кускуйдахха ардах, күүстээх тыал түһүөн сөп.

Үһүүрүү хайа баҕарар омуктарга куһаҕан дьайыылааҕын билэллэр. Нууччаларга “Үһүүрдэххэ харчыҥ суох буолуо” диэн быһаччы быһаарар, айылҕаттан тэйитэр этии баар.

Айылҕа туга эмэтэ, биллибэтэ, көстүбэтэ арахсыбакка биллэ сылдьыытын буулаабыт диэн этэллэр. Ордук ханнык эрэ абааһылар буулаабыттара ахтыллаллар. Туох барыта буулуон сөп, кыыллар, көтөрдөр эмиэ онно киирсэллэр. 

Сахалар “Киһи айылҕа оҕото” диэн этэллэр. Бу этии айылҕаны ханнык да таҥара айбатаҕын чуолкайдык дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэр. Сири-дойдуну, дьону, айылҕаны таҥара айбыта диэн этии сымыйа, таҥараны аһара улаатыннаран диктатураны үөскэтэ сатааһыны сахалар билиммэттэр.

Айылҕа бэйэтэ киһини харыстыыр, ыарахан кэмнэригэр көмөлөһөр, күүс эбэн биэрэр. Оҕолору ордук харыстыыр. Айылҕа көмөлөһөн мумматах оҕолор кэпсээннэриттэн билиэххэ сөп.

Отоннуу сылдьан дьонун сүтэрэн баран көрдүү баран истэҕинэ киис кыыл сахалыы саҥаран тохтоппут уонна утуппут. Онтон аҕатын сирдээн аҕалан булларбытын Харысхал Татаринов. “Дьикти көрсүһүү” диэн кэпсээнигэр суруйар. (1,36).

Үлэлээн, кэлэн-баран сылайбыт оҕоҕо эбэтэ түүлүгэр киирэн көрө-харайа, аһаабыт остуолун хомуйа сылдьара көстүбүтэ “Эбэбин көрбүтүм” диэн кэпсээҥҥэ суруллар. Ийэ түүлгэ киирэн көстүүтэ доруобуйаны көрүнэ сылдьар кэм кэлбитин биллэрэр.

Саха дьоно айылҕаны ханнык да таҥара айбатаҕын билэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьаллар. “Сири ким да төрөппөтөҕө, сир бүттүүммүт сирэ” диэн өс хоһооно сири ким да айбатаҕын чуолкайдаан биэрэр. (2,80).

Киһи айылҕа иһигэр чахчы сылдьарын, олоҕун олорорун түүйэр диэн тыл биллэрэр. (3,86).

Туһаныллыбыт литература

1. “Чолбон” сурунаал. 3 / 2018.

2.  Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.