Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтэ

Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтэ өй-санаа арахсыытын биллэрэр.

Түүл көстүүлэрин араас үөйбэтэх-ахтыбатах уратылара дьону былыр-былыргыттан соһуталлар, муодарҕаталлар, элбэх санааҕа, таайа сатааһыҥҥа түһэрэллэр. Бу ураты көстүүлэри тэҥэ, урукку эбэтэр олус туһалаах өй-санаа хантан кэлэн киһи өйүгэр-санаатыгар түһэрэ билигин да ситэ чуолкайдана илик. Түүлгэ үгүстүк көстөр кимэ да биллибэт киһини быһаардахха табыллар.

Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтэ ураты миэстэни ылар. Киһи аттыгар сылдьар, үксүгэр киһиэхэ бэйэтигэр маарынныыр курдук киһи баар буолар. Киһи бэйэтэ эр киһи буоллаҕына, анараа киһи эмиэ эр киһитэ, онтон дьахтар буоллаҕына, дьахтара араарыллан өйдөнөр. Бу киһи кинини арыаллыы, бииргэ эбэтэр батыһа сылдьар курдук көстөр. Үксүгэр бу көстөр биллибэт киһи киһи бэйэтин күлүгүн курдук аттыгар сылдьар.

Сорох кэмҥэ бу биллибэт киһи туспа баран кимниин эмэ тустар, охсуһар. Биирдэ эмэ киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ биллибэт киһи саба түһүөн сөп. Киһи сөбүлээбэт быһыытын оҥорор киһини түүлүгэр да сөбүлээбэт, «Куһаҕан киһинэн», «Абааһынан» ааттаан кэбиһэр уонна араас утарылаһыыны оҥорор эбэтэр бу киһиттэн куотарга барар. Түүлү дириҥник үөрэппит К.Юнг бу биллибэт, киһи аттыгар сылдьар киһини «Күлүк» диэн ааттыыр.

Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтүн тойоннооһун туспа уратылардаах, ол курдук бу киһи кырдьык сорох кэмҥэ киһини бэйэтин үтүктэ сыл¬дьар, күлүгүн курдук көстөр. Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тас көрүҥүн, таҥаһын-сабын уонна бу киһи тугу оҥорбутун түмэн тойонноотоххо киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар. Түүлгэ биллибэт киһини тааһынан быраҕаттаатахтарына, эн тускунан кэпсэтиилэр, араас этиилэр буолуохтарын сөп.

Биирдэ эмэтэ киһи түүлүгэр көрөр биллибэт киһитэ кимниин эмэ тустар, охсуһар даҕаны кэмнэрдээх. Оннук түүллэр тойоннооһуннара туспа уратылаах буолар. Бу түүл кэнниттэн киһиэхэ хайа эрэ сөпсөспөт, тыл-тылларыгар киирсибэт киһитэ кэлиэн эбэтэр көрсүһүөхтэрин сөп. Бу түүлгэ киһи бэйэтин ийэ кута анараа киһи кутун кытта сөпсөспөт буоланнар туста, охсуһа сылдьалларын көрөр.

Сахалыы быһаарыынан киһи куттарын тус-туспа араартаан киһи оҥорор быһыыларыгар бу куттар туох сыһыаннаахтарын быһаардахха киһи олоҕо ордук уустугуран тахсар. Үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан иһэр салгын кут дьайыыта буор уонна ийэ куттар санааларыгар сөп түбэспэттэр. Киһи түүлүгэр бу куттар бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарын, быһаарсыыларын көрөрө кырдьык. Киһиэхэ куһаҕан санаалар муһуннахтарына үксүгэр охсуһар, этиһэр дьону үгүстүк көрөр.

Киһи олоҕо куруук өйүн-санаатын, куттарын икки ардыларыгар быһаарсыыга, үчүгэй диир өрүттэрин булууга уонна көмүскээһиҥҥэ барар. Киһи буор, ийэ куттара ордук сытар, сынньанар, минньигэстик аһыыр, иһэр баҕа санааларын утаран салгын кут үчүгэй, туһалаах өй-санаа киллэрэн биэрэ сатыыр, сөбүлэһиннэрэ сатаан охсуһарга кытта тиийэр. Салгын кут киһи быстах баҕа санааларын киһилии майгыга, киһилии быһыыга иитэ-үөрэтэ сатыыр буолан ити куттары кытта соччо тапсыбат. Дьон бииргэ олорорго үгэстэрин, сокуоннары, ыйаахтары тутуһарга салгын кута киһини, буор уонна ийэ куттары күһэйэр буолан аны ити куттар соччо сөбүлээбэттэр.

Түүлгэ киһи бэйэтин «Мин бэйэм» дии саныыр эрээри тугу эмэ оҥороро уонна түүлү көннөрү көрөрө икки аҥы уратылаахтар:

1. Үгүс түүллэргэ киһи бэйэтэ, этэ-сиинэ баара биллэр, хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр. Бэйэтэ араас хамсаныылары оҥорор, чахчы «Бэйэм» сылдьабын дии саныыр.

Киһи түүлүгэр бэйэтин этэ-сиинэ баар курдук көстөр, бэйэтэ хамсыыр, сүүрэр, охтор, тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, бу түүл кини ийэ кутун түүлэ буолуон сөп. Түүлгэ киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын толороругар бэйэтэ, этэ-сиинэ баара биллэр буолар.

2. Маннык түүлү киһи бэйэтэ көтө сылдьар курдук көрөр. Ханна эрэ соҕотохто тиийэн хаалар. Бэйэтэ этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, аҥардастыы көтө сылдьан көрө эрэ сылдьар курдук, бэйэтэ тугу оҥороро биллибэт, арай санаатыгар эрэ тугу барытын оҥорор курдук буолар. Бары түүллэри тойоннооччулар түүл бу уратытын араараннар, көннөрү «Көрүү», «Көрөбүн» диэн тылларынан бэлиэтииллэр.

Киһи бэйэтэ көннөрү көрөр эрэ түүллэрэ салгын кутун түүллэрэ буолаллар. Салгын кут көннөрү өй-санаа түмсүүтэ буолан эти-сиини кытта быһаччы сибээстэспэт. Салгын кут түүлүгэр киһи этэ-сиинэ ханан да баара биллибэт.

Түүллэри быһаарыыга былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһаннахпытына, үгүс киһи өйүгэр түспэт да түгэннэр оннуларын булунар курдуктар. Киһи куттара тус-туспа буолалларын түһээтэҕинэ эрэ арааран билэр. Бу куттар өйдөрө-санаалара бэйэ-бэйэлэриттэн эмиэ уратыланалларын түүлү үөрэтии эмиэ чуолкайдыыр.

Киһи түүлүгэр сорох оҥорор быһыыларын бэйэтэ ситэ өйдөөбөтөҕүнэ, атын киһи оҥорорун курдук саныыр. Киһи ийэ кутун өйүн-санаатын сатаан, салгын кутунан кыайан быһаарбат, ол иһин итинник уларыйбыт, атын киһиэхэ көспүт курдук өйдөбүл үөскээн түүлгэ көстөр.

Арай утуйа сытан түһүүр. Түһээтэҕинэ биллибэт киһи сүрэҕэ ыалдьыбыт, бу киһи маҥнай снайпер эбит, онтон летчик буолбут. Ороҥҥо сытан эрэ мөхсөр, эргичиҥниир. Ким эрэ кэлэн эмп биэриэн баҕарар. Онуоха биллибэт киһи кэлэн нитроглицерини сиэбиттэн ылан биэрэр курдук. Онтон бэйэтэ тэйиччиттэн ыалдьыбыт киһини көрөрүн курдук көстөр. Маннык түүл кэнниттэн нэһиилэ уһуктан кэлбитэ, сүрэҕэ олус диэн ыалдьыбыт, аҕылас буолбут, эмп ылан иһэригэр эрэ тиийбит.

Бу түүлгэ киһи куттара тус-туспалара араарыллан биллэр. Бу түбэлтэҕэ киһи салгын кута туспа баран атын киһи, ол эбэтэр ийэ кутун атын киһи ыалдьыбытын курдук саныыр. Бэйэтэ кыайан оҥорор кыаҕа суох буолан, ким эрэ кэлэн ыалдьыбыт киһиэхэ эмп биэриэн баҕарар курдук көстөр.

Түүл көстүүлэрэ маннык арахсыылара былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин түүллэри дириҥник үөрэтэн арыйбыттарын чуолкайдаан биэрэр. Түүллэри чинчийэн, дириҥник үөрэтии сахалар кут-сүр үөрэхтэрин салгыы сайыннаран иһэр. (1,24).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Түүл - Үөһээ дойду өйө-санаата. - Дьокуускай: Бичик, 2014. - 160 с.