Хагдаҥ эһэ

Хагдаҥ эhэ - (эвф.:тыатааҕы, кырдьаҕас нууч. Бурый медведь, лат. Ursus arctos) — сиэмэх, үүтүнэн иитээччи кыыл, эһэтээҥилэр кэргэннэрэ; сиринэн хаамар бөдөҥ кыыллар биирдэстэрэ.

Хагдаҥ эһэ

Олохсуйар сирэ

Хагдаҥ эһэ ордууланар сирэ-уота олус киэҥ, ол курдук Эуропа, Азия, Хотугу Америка тайҕатыгар уонна ойуур быыстаах туундаратыгар, Азия, Тибет, Корея хайалаах сирдэригэр тиийэ олохсуйбут адьырҕа кыыл. Хаһааҥҥыта эрэ кэлимсэ тэнийбит сирдэрин үгүс өттүгэр икки атахтаахтан улахан охсууну ылла. Оттон Россияҕа эһэ ыырданар сирэ-уота улаханнык уларыйбыта, уруккутун курдук Сибииргэ, Камчаткаҕа, Уһук Илин уонна Кавказка көрсүөххэ сөп.

Эһэ Саха сирин тайҕатыгар барытыгар (кэмиттэн-кэмигэр туундараҕа эмиэ киирэр) тарҕаммыт кыыл буолар. Өлүөнэ өрүс илин өттүгэр (Үөһээ Дьааҥы, Черскэй, Муома сис хайаларыгар, Халыма намталыгар), Адыаччы, Өймөкөөн, Алдан, Өлүөхүмэ-Чаара хайаларыгар ордук элбэх ахсааннаах, оттон Анаабыр, Өлөөн өрүстэр тардыыларыгар ахсаана аҕыйах.

Хагдаҥ эһэ икки атахтаах мээнэ үктэммэтэх уу ылар хонууларыгар, күөллээх алаастарга, өрүстэр, үрэхтэр кытылларыгар, муохтаах хараҥа ойуурдарга, бадарааннар кытыыларыгар, хайалар оттоох-мастаах эниэлэригэр, өрт сиэбит тыаларыгар олохсуйар. Онно отон, кус-хаас (бэйэлэрэ уонна сымыыттара) элбэх уонна хааны оборор үөн-көйүүр аҕыйах. Сайын иккис аҥаарын тыатааҕы эриэхэлээх сыалаах мас ойуурдарга, отонноох, сугуннаах тиит тыаларга, бэс чагдаларга атаарар.

Хайалаах сирдэргэ эһэ арҕаҕын хайа соҕуруу, илин, арҕаа эниэлэригэр оҥостор.

Кумахтаах, туруору (15-20*) эниэлэргэ мас силистэрин, хойуу талахтар анныларыгар арҕаҕын хастар. Ардыгар таастар быыстарыгар бэйэтигэр сөптөөх көҥдөйгө, хаспахха эбэтэр хайа чарапчытын анныгар арҕаҕын оҥостор. Көнө сирдэргэ тыатааҕы арҕаҕын үксүгэр өрүстэр сыырдарын эниэлэригэр, түҥкэтэх, лааҥкы ойуурдарга кумаҕы хаһан оҥостубут буолар. Өскө хайа чугас буоллаҕына, эһэ кыстыы, арҕаҕын оҥосто хайа тэллэҕэр барар. Эһэ арҕаҕа - 2.5 - 3 м дириҥнээх түгэҕэр кэ

тириир холлороон. Айаҕа - 60-70 см.

Эһэ сытар сирэ үксүгэр уларыйбат. Саҥа хастыбыт арҕаҕын чугаһыгар хас да сиҥнибит, быраҕыллыбыт арҕахтар баар буолаллар.

Ураты бэлиэлэрэ

Россияҕа саамай бөдөҥ эһэлэр Камчаткаҕа бааллар. Саха сиригэр үөскүүр эһэ улахана суох, атыыр эһэ ыйааһына - 140-150 кг, уһуна - 180-190 см, арҕаһынан үрдүгэ - 100-105 см. Тыһы эһэ ыйааһына - 80-100 кг, уһуна - 140-150 см, арҕаһынан үрдүгэ - 75-80 см.

Хагдаҥ эһэ ыарахан, улахан төбөлөөх, төгүрүк кулгаахтардаах, кыра дириҥник олорбут харахтардаах. Уоһа, муннун курдук, хара буолар. Түүтүгэр саспыт олус кылгас кутуруктаах. Тыҥырахтар сытыылар, кыратык токуруйаллар. Илин баппаҕайдарыгар тыҥырахтара ордук уһун буолаллар.

Эһэ түүтүн өҥө үксүн хагдаҥ, арҕаһа сырдык араҕас буолар. Ону таһынан тыһытыттан-атыырыттан, сааһыттан тутулуга суох араас өҥнөөх эһэлэр эмиэ баар буолаллар: сорох кыыллар кытархай араҕас, сорохтор хара. Ол иһин 2-3 тэҥ өҥнөөх эһэ тириитин булар уустук. Ардыгар моонньугар сырдык мойборолоох (ити үксүн эһэ оҕолоругар баар) буолар. Түүтэ олус хойуу уонна уһун. Сааһырдахтарын аайы түүлэрэ кылгаан иһэр. Эһэ сылга биирдэ түүлүүр, бэс ыйын ортотугар саҕаланар, балаҕан ыйын ортотугар кыһыҥҥы түүтэ ситэр.

Эһэ көнтөрүк, мөдөөт курдук көстөрө-харах баайыыта. Дьиҥэр, олус эһэ сылбарҕа, сымса уонна түргэн. Туохтан эмэ куттаннаҕына, чааска 40 км түргэннээхтик сүүрэр кыахтаах. Сүүрэн иһэн төбөтүнэн хойуостуон, ойуолуон сөп. Маска куһаҕана суохтук ыттар. Эһэ бэртээхэйдик харбыыр, ханнык баҕарар күүстээх сүүрүктээх ууну туоруур ууһут. Бу кыыл олус күүстээх. Сытыы тыҥырахтаах баппаҕайынан маһы биирдэ охсон тоһутар кыахтаах, оттон киһиэхэ маннык охсуута туох содуллаах буолуоҕун сэрэйиэххэ эрэ сөп.

Кырдьаҕас сыты билэрэ туохтааҕар да күүскэ сайдыбыт, истэрэ арыый мөлтөх, оттон хараҕынан куһаҕаннык көрөр. Холобур, булдун эбэтэр өстөөҕүн 3-5 км ыраахтан сытырҕалаан билиэҕэ, ол гынан баран 200-300 м сиртэн эрэ көрүөҕэ.

Быһыыта-майгыта

Хагдаҥ эһэ биир сиргэ олохсуйар идэлээх. Уутуйан олохсуйбут сирдэригэр үрэхтэр, өрүстэр кытыыларынан, хайалар тэллэхтэринэн сылдьар ыырдардаах. Орохторо аһыыр сирдэрин кытта сибэстээх. Сылдьар ыырыгар кырдьаҕас мастар хатырыктарын тииһинэн эбэтэр тыҥыраҕынан хаҕыллаабыт, аалынан мас сымалатыгар түүтүн сүүмэхтэрин хаалларбыт буолар. Хаһаайын бас билэр сирин-уотун суол хаалларан бэлиэтиир идэлээх. Биир орто эһэ бас билэр учаастага 50 км тиийэ эргимтэлээх буолар. Ыаллыы учаастакка 200-300 м киирэ сылдьыахтарын сөп. Сир-уот хаһаайына суох хааллаҕына, нэдиэлэ курдугунан ыаллара аа-дьуо киирбитинэн бараллар.

Тыа хаһаайына төһө да биир сиртэн тэйбэккэ олохсуйарын иһин, сыл араас кэмигэр аһылык дэбигис көстөр сиригэр көһөр, 50-100 км тиийэ ыраах айаҥҥа турунар. Оттон үүнүү мөлтөх сылыгар 200-300 биэрэстэлээх сиргэ көһүөн сөп.

Ардыгар эһэ арҕаҕар киирбэккэ хаалар түгэннэрдээх. Бу биричиинэтэ араас буолар. Ситэ уойбакка, ас көрдөөн хаама сылдьан арҕах оҥостор сирин булбакка, дьылын былдьатар, биитэр атын эһэ арҕаҕыттан үүрбүт, биитэр бөрөлөр улуйан арҕаҕыттан таһаарбыт буолуохтарын сөп. Булчуттар туруоран кэбиһиэхтэрин эмиэ сөп. Маннык дьэллик буолбут эһэ дьиэ сүөһүтүгэр эрэ болбакка, киһиэхэ кытары кутталлаах. Бастатан туран, дьэллик эһэ аччык, иккиһинэн, туруга кэһиллэн, кыыһыра сылдьар буолар. Манныккка үксүн эдэр эһэ түбэһэр. Оччоҕо бу эһэ үлүйэн өлөр, эбэтэр эргэ, сиҥнибит арҕаҕы булан, олорон эрэ утуйар, биитэр атын эһэни үүрэн эбэтэр сиэн, арҕаҕын былдьыыр.

Хагдаҥ эһэ олус өйдөөх кыыл. Тот уонна куттал суоһаабат буоллаҕына, эһэ киэҥ-холку майгылаах. Ол иһин бу кыылы чэпчэкитик үөрэтиэххэ, эрчийиэххэ сөп. Тыатааҕы киһиэхэ сыһыана олус уустук. Кыыл хайдах буолан туруоҕун эрдэттэн таайар кыаллыбат. Улахан кыыл майгыта хаппырыыс, ардыгар эмискэ кырыктанан туруон сөп. Мээнэ тыыппатахха, киһи чугаһыгар тэһииркээбэккэ олохсуйар.

Айылҕаҕа өстөөҕө диэн суоҕун кэриэтэ. Соҕотох бөрө эһэҕэ куттала суох, ол эрээри үөр бөрө төһө баҕарар улахан адьырҕа кыылы кыайыан сөп.

Ууһааһына

Хагдаҥ эһэ икки сылга биирдэ төрүүр. Иссэр кэмэ бэс ыйын бүтүүтэ саҕаланар. Бу кэмҥэ атыырдаах тыһы ый устата арахсыбакка бииргэ сылдьаллар. Атыырдар тыһы кыылы орулуу-орулуу батыһаллар (ардыгар биир тыһы эһэни 8-9 атыыр батыһар), олус суостаналлар, атын атыырдары кытта кыырыктыйан туран охсуһаллар.

Тыһы эһэ олунньуга-кулун тутарга арҕахха төрүүр. Үгэс курдук 1-3 оҕолоох буолар. Төрүүллэригэр эһэ оҕолоро бэйэлэрин кыамматтар, түүлэрэ бэрт аҕыйах, харахтара уонна кулгаахтара сабыылаах буолаллар. Ыйааһыннара - быһа холоон 500 г. Эһэ оҕолоро бытааннык улааталлар, сайдаллар. Бастакы икки ыйга ийэлэрин хоонньугар сылааска сытан бэрт аҕыйахтык хамсаналлар. Бэс ыйын бүтүүтэ ыйааһыннара 2.5-4 киилэҕэ тиийэр. Ийэ кыыл оҕолорун алта ый эмтэрэр. Үс ыйдарыттан үүнээйи аһылыкка үөрэнэн бараллар. Олохторун бастакы сайыныгар эһэ оҕолоро олус сытыылар, мэниктэр. Ийэлэриттэн ыраах тэйбэттэр, ыраатаары гыннахтарына ийэ кыыл бүтэҥитик ырдьыгынаан мэнээк бараары гыммыт оҕолорун ыҥырар.

Тыһы эһэ - кыһамньылаах ийэ. Куттал суоһаатаҕына, кырачааннарын илдьэ куотар, оттон ол кыаллыбатаҕына, оҕолорун маска таһаарар, бэйэтэ орулаан чугаһаабыт өстөөҕүн үүрэр.

Ийэ эһэ оҕолорун балыктыырга, үөнү-көйүүрү буларга, сиэнэр үүнээйилэри араарарга, силиһи, төрдүгэр астаах үүнээйилэри хаһарга уо.д.а. үөрэтэр.

Бастакы кыһыннарын (ардыгар иккис кыһыннарын эмиэ) эһэ оҕолоро ийэлэрин кытта арҕахха кыстыыллар.

3-4 саастарыгар эдэр эһэлэр ууһуур гына ситэллэр-хотоллор. Хагдаҥ эһэ айылҕаҕа 30 сааһыгар диэри, оттон хааччахха - 45-50 сыл олорор.

Бултааһын

Эһэни бултааһын элбэх кистэлэҥнэрдээх, кэрэхсэнэр булт көрүҥэ. Тыаттааҕы күргүөмүнэн бултанар кыыллар ахсааннарыгар киирбэт, онон тус бэйэтэ тыатааҕыны кытта күөн көрсүбүт булчукка түбэһэр балайда уустук. Ол эрээри булт бу көрүҥэ араас номохтордоох, уостан уоска сылдьар элбэх кэпсээннэрдээх.

Хагдаҥ эһэни араас ньыманан бултууллар. Эһэ биһиги дойдубутугар үөскүүр адьырҕа кыыллартан саамай улаханнара уонна суостаахтара. Бу сүрдээх түргэн, сымса, күүстээх кыыл, онон эһэни бултаһарга өй-санаа, эт-хаан өттүнэн бэлэм буолуохха, хайа баҕарар түгэҥҥэ сэрэхтээх буолары умнумуохха наада!

Эһэ этэ сиэнэр, үөһэ, сыата эмп быһыытынан үрдүктүк сыаналанар, оттон тириитэ сыаналаах киэргэл, тэллэх буолар.

Быһаарыылар

1. "Баай Байанай бэлэҕэ"; Галактионова Т.Н., Егоров А.А, Егорова В.В.; Дьокуускай; Кытыл; Салама; 2014 сыл.